ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

و مخلص با تكيه به تفسير مأثور از تبيين معقول، در آيات دور نيفتادند و جانب حقّ را رها نساختند.

حكيمان الهى هنگامى كه در تعمّق و تفكّر آيات قرآن، در مقابل فهم و بيان آياتى چون (اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)، به پايان قلمرو و عقل و انديشه بشرى رسيده و از درك عمق معانى آيات عاجز مانده و پاى عقل را در طى طريق لنگ ديده اند؛ و عارفان و اهل ذكر كه در كشف حقايق قرآنى و معارف عميق الهى، پاى استدلاليان را چوبين و بى تمكين يافته اند، هر دو گروه با تشويق آياتى چون (إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً) و (يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ) براى تفسير و فهم قرآن از (معرفت شهودى) استمداد كرده و در حوزه لطيف (عرفانى) به كند و كاو حقايق مصحف محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مبادرت نموده اند. فقها نيز از منبع فيض آيات الاحكام مستفيض بوده و بويژه در عصر غيبت در اجتهاد و استنباط احكام از اين بحر نور مستفيد گشته اند. علماى اخلاق نيز براى ارشاد (ناس) و تزكيه نفوس و بعد اخلاقى و ارزشى آيات الهى را مورد تفسير و تفصيل قرار داده و قلوب را به نور قرآن منوّر ساخته اند: اولى الالباب هم به سفارش قرآن كريم در تفسير آيات (آفاقى و انفسى)، كتاب تكوين را مورد مطالعه و تحقيق قرار داده و قرآن مجيد را (تفسير علمى) و عينى نموده، و (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا) از زبان و قلم جارى ساخته اند.

و خلاصه، صاحبان عقل سالم و قلب سليم در طول (تاريخ تفسير)، همه و همه، بقدر (طاقت بشرى) براى فهم (مراد اللّه) و حقايق قرآن در اين بحر عميق و بى پايان به غوّاصى پرداخته و هركس بقدر ظرفيتش از اين (آب حيات) نوشيده و هركس بر اساس (قابليت استفاضه) و مرتبه علمى و تقوائى و

ص: 16

مطابق درجه (تطهير باطن) و تمسّك به (عترت)، از بواطن نورانى و ژرف اين كتاب الهى مستفيض و مستفيد گشته است. و امروز ما در تفسير قرآن كريم، وارث اين همه جهاد و اجتهاد و تلاش طولانى در قرون متمادى هستيم و نبايد از اين همه فيض خدائى بى بهره بمانيم بويژه وارثانى چون (امت اسلامى ايران) كه با تمسّك به (نور الثقلين) در خط سرخ آل محمّد (ص) و على (ع)، به رهبرى فرزند رشيد على (ع) و اسوه زمان حضرت امام خمينى و بنيان گزار جمهورى اسلامى (ره) و با ايثار جان و خون پاك خويش، نظام و رژيم ضدّ قرآنى طاغوت را سرنگون كرده و شريعت پاك و اسلام ناب محمّدى (ص) را از سلاسل و اغلال استكبار جهانى آزاد نموده و با روح و حقيقت قرآن جامعه اسلامى را احياء و نظام حكومت اسلامى را در ايران مستقر و تثبيت كرده اند و با زنده كردن نظام فكرى و نظام ارزشى اسلام عزيز قرآن كريم را از مهجوريت و مظلوميت خارج ساخته اند. امروز ما از رهبر كبير انقلاب خونبار اسلامى، آن بنده صالح و مخلص خدا كه قرآن در يكدست و (تبر ابراهيمى) در دست ديگر داشت؛ خوب آموخته ايم كه فقط در بحث الفاظ ماندن و در متن كتابهاى اسلامى متوقف شدن و تنها در علوم و معارف الهى تفحص و تخصص داشتن و سيره و سنت نبوى (ص) و امامان معصوم (ع) را بعنوان درس و بحث بازگو كردن براى احياء اهداف مقدّس اسلام و اجراى احكام و ارزشهاى والاى قرآن در جامعه و نجات امت مسلمان، هرگز كافى نمى باشد.

نشر اسلام و قرآن بصورت صورى و رعايت رسمهاى شعارى و تشريفاتى و فرو رفتن و غرق شدن در بحثهاى فنّى بدون توجه به غرض اصلى ارسال رسل و انزال كتب و بدون عنايت به سرنوشت پيروان قرآن، پرداختن به بخشى

ص: 17

از دين و دور افتادن از روح و حقيقت قرآن است نشر (قرآن بزرگ سلطانى) توسط شاه معدوم در ايران از يك طرف و زير پا گذاردن احكام و اخلاق قرآن از طرف ديگر بيانگر اين واقعيت. نشر قرآن توسط شاه فهد در حجاز و هديه به حجاج سراسر جهان از يك طرف و به شهادت رساندن صدها نفر زن و مرد زائر خانه خدا در حرم امن الهى از طرف ديگر شاهد بر اين مطلب است و امروز شاهديم كه در جهان اسلام معلم و مفسّر و حافظان قرآن بسيارند ولى حافظ و پاسدار و عامل به قرآن و مجرى احكام آن معدود آنهم عده قليلى از مسلمانان جهان بعلاوه امت وفادار بقرآن ايران اميد است كه قدر نعمت انقلاب الهى و اسلامى خود را بدانيم و در فضاى آزاد و عطر آگين و معنوى آن با استشمام نسيم معطّر و حيات بخش (قرآن) هوشيار باشيم و با آواى آسمانى قرآن گوشهايمان (شنوا) و را رؤيت و قرائت قرآن چشمانمان (بينا) و با تحقيق در تفسير و معانى آن دلهايمان (روشن و افكارمان سالم و با عمل به قرآن از (قيود) غير خدا آزاد و به مقام والاى قرب حضرت حق تعالى نائل آئيم البته اصلاح جزوه در زمانى اتفاق افتاد كه حضرت امام رضوان اللّه تعالى عليه به لقاء اللّه پيوسته و مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه اى راه امام راحل را با قدرت هرچه بيشتر ادامه مى دهند.

ص: 18

ايشان يادآور مى شود كه مضارع فسر بر وزن يفعل و يفعل بكار مى رود. (1)

ابن فارس گفته است: (الفسر تدلّ على بيان شي ء و ايضاحه) يعنى فسر دلالت مى كند بر بيان نمودن چيزى و روشن ساختن آن. (2)

صاحب قاموس المحيط مى نويسد (... الفسر: الابانة و كشف المغطّى ... و هو كشف المراد عن المشكل) (3) معنى فسر يعنى روشن نمودن، كشف نمودن چيز پوشيده اى و كشف نمودن معنى از لفظ مشكل.

در المنجد آمده است: التّفسير: التأويل. الكشف. الايضاح. البيان. (4)

جلال الدين سيوطى مى نويسد: (التفسير تفعيل من الفسر و هو البيان و الكشف و يقال هو مقلوب السفر) (5) تفسير از باب تفعيل از ريشه فسر بمعنى (بيان و كشف) است و گفته مى شود كه تفسير از سفر گرفته شده است.

پيامبرش (ص) نازل شده فهميده مى شود و بيان معانى و استخراج احكام و حكمتهاى آن انجام مى گردد).

2- بعضى گفته اند: (تفسير. بيان كلام اللّه و بيان الفاظ قرآن و مفهومات آن است). (1)

3- گروهى گفته اند: (تفسير عبارت است از علم به نزول آيات و اسباب نزول و آيات مكّى و مدنى، محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، خاص و عام، مطلق و مقيد، حلال و حرام، وعد و وعيد، امر و نهى قصص قرآن). (2)

4- ابو حيّان در بحر المحيط مى گويد: (تفسير علمى است كه در آن بحث مى شود از چگونگى تلفظ قرآن و مدلولات و احكام فردى و تركيبى و معانى آنها كه در حال تركيب به معانى حمل مى شود و تتمه هايى بر اينها). (3)

و افزوده است كه: منظور از (كيفيت تلفظ قرآن)، علم قرائت است. منظور از (مدلولات) مدلولهاى آن الفاظ مى باشد و اين متن علم لغت است. و منظور از (احكام فردى و تركيبى) شامل علم تصريف و بيان و بديع است. و منظور از (معانى آنها كه در حال تركيب به معانى حمل مى شود) هم شامل مواردى است كه دلالت بر حقيقت دارد و هم مواردى كه به مجاز دلالت دارد. و منظور از (تتمه هايى بر اينها)، شناخت نسخ و سبب نزول و قضيه اى كه چيزى از مبهمات قرآن را واضح مى سازد.

5- دكتر محمد حسين ذهبى مى نويسد: (تفسير عبارت است از دانشى كه بحث مى كند از مراد اللّه در قرآن بقدر طاقت بشرى). (4)9.

ص: 21

از امير المؤمنين عليه السّلام نقل گرديده:

قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: قال اللّه عزّ و جل: (ما آمن بي من فسّر برأيه كلامي).

امام على فرمود: پيامبر (ص) فرمود: خداى بزرگ فرمود، كسى كه كلام مرا به نظر و رأى خود (تفسير) كند به من ايمان نياورده است. (1)

على بن ابى طالب عليه السّلام:

ذكر جابر بن عبد اللّه و وصفه بالعلم، فقال له رجل: جعلت فداك تصف جابرا بالعلم و انت انت. فقال: انّه كان يعرف تفسير قوله تعالى: (إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ). (2)

امام على (ع) جابر بن عبد اللّه را ياد نمود و او را به دانش وصف فرمود، مردى به آن حضرت عرض كرد: فدايت شوم آيا جابر را به دانش وصف مى فرماييد در حالى كه شما خود در دانش بى نظير هستيد؟ امام فرمود: بدرستى جابر روشن مى داند تفسير گفتار خدا را: (آنكس كه قرآن را بر تو واجب كرد تو را به مكّه بر مى گرداند). (3)د.

ص: 23

(لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ). (1)

سوگند به كتاب مبين، ما آن را قرآنى عربى قرار داديم تا شايد شما تعقل كنيد و بدرستى آن در حالى كه پيش ما در ام الكتاب است بلند است (دست فهم عادى به او نمى رسد) و محكم است (نمى شود در او رخنه كرد).

پس (تأويل) قرآن حقيقت يا حقايقى است كه در ام الكتاب پيش خدا است و از مختصات غيب مى باشد.

و نيز فرموده:

(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ). (2)

اين قرآنى است محترم در كتابى كه محفوظ و پنهان است (ام الكتاب) كتابى است كه جز پاكان و پاك شدگان آن را مسّ نمى كنند. فرو فرستاده شده از پيش خداى جهانيان است.

چنانكه پيداست آيات كريمه براى قرآن دو مقام اثبات مى كند. مقام كتاب مكنون كه از مسّ مسّ كننده گان مصون است و مقام تنزيل كه براى مردم قابل فهم مى باشد.

در آيه مطهرون به دلالت آيه، مطهّرون به حقيقت قرآن مسّ مى كنند و به انضمام آيه كريمه:

(إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً). (3)

كه به موجب اخبار متواتره، در حق اهل بيت پيغمبر (ص) نازل شده است، پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و خاندان رسالت عليهم السّلام از مطهرون و3.

ص: 26

پاك شدگان و به (تأويل) قرآن مجيد عالم و آگاه هستند. (1)

و پيامبر گرامى اسلام كه آگاه به (تأويل) و حقايق ماورائى قرآن مجيد است آنها را مطابق استعداد درك و فهم مخاطبين خود ارائه مى فرمايد كه در اين مورد فرموده است:

نحن معاشر الانبياء نكلّم النّاس على قدر عقولهم ما طايفه پيامبران با مردم به اندازه (افهام و عقول و شعورشان) تكلم مى كنيم و با آنها سخن مى گوئيم.

3- (هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ ...). (1)

آيا جز عاقبت و پايان آن را انتظار مى كشند. روزى [قيامت كه عاقبت و پايان آن بيايد آنان كه پيش از اين، آن را فراموش كرده بودند مى گويند: به راستى و به حق فرستادگان پروردگارمان آمدند ... در اين مورد كه از آيات معاد است نيز، كلمه (تأويل) به معناى بازگشت و سرانجام زندگى اين جهان مى باشد.

4- (وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ وَ ...) (2)

و پروردگار تو اينچنين تو را بر مى گزيند و تأويل احاديث را به تو مى آموزد و ...

5- (وَ قالَ يا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا). (3)

و [يوسف گفت: اى پدر اين تعبير و تفسير خوابى است كه پيش از اين ديده بودم كه به تحقيق پروردگارم آن را آشكار گردانيد.

رسول خدا آن را به على (ع) آموخت.

2- ابو عبد اللّه عليه السّلام قال: نحن الرّاسخون في العلم، و نحن نعلم تأويله. (1)

امام صادق فرمود: ما راسخين در علم هستيم و ما تأويل [قرآن مى دانيم.

3- ابو جعفر عليه السّلام: انّ رسول اللّه افضل الرّاسخين في العلم فقد علم جميع ما انزل اللّه عليه من التّأويل و التّنزيل. (2)

امام باقر عليه السّلام فرمود: بدرستى كه رسول خدا برترين راسخين در علم است محققا تمام تأويل و تنزيل را كه خداوند بر او نازل فرمود مى دانست.

4- قال الصّادق عليه السّلام: بينما امير المؤمنين عليه السّلام مارّ بفناء الكعبة، اذ نظر الى رجل يصلّي فاستحسن صلاته فقال: يا هذا الرّجل! تعرف تأويل صلاتك؟ فقال الرّجل: يابن عمّ خير خلق اللّه و هل للصّلاة تأويل غير التّعبد؟ فقال عليه السّلام: اعلم يا هذا الرّجل ان اللّه تبارك و تعالى ما بعث نبيّه صلّى اللّه عليه و آله بامر من الامور الّا و له متشابه و تأويل. و كلّ ذلك على التّعبد. فمن لم يعرف تأويل صلاته فصلواته كلّها خداج ناقصة غير تامّة. (3)

[يك روز] هنگامى كه امير المؤمنين از كنار كعبه مى گذشت، نگاهش متوجه مردى شد كه [نيكو] نماز مى گذاشت. حضرت نحوه نماز خواندن او را پسنديده، به او فرمود: آيا تأويل نمازت را مى دانى؟ آن مرد گفت: اى پسر عمّ بهترين خلق خدا! آيا نماز را جز عبوديّت [خالصانه حق ، تأويلى ديگر هم هست؟ حضرت به او فرمودند: اى مرد بدان، خداوند پيامبرش [رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله، را بر امرى از امور مبعوث نكرد مگر آن كه براى آن امر متشابهى است و تأويلى [كه همه بر تعبّد او استوار است. پس 6.

ص: 29

هر كس تأويل نماز خويش را نداند، نمازهايش همه، ناقص و نا تمام است. (1)

2- انواع و اقسام آن 3- سير فقهى و ادبى آن 4- شرائط ترجمه 5- فوائد ترجمه و آثار آن

(ترجمه مصدر از گزاردن، گزارش كردن گردانيدن از زبانى به زبانى ديگر نقل كردن 2- ذكر كردن سيرت، اخلاق و نسب شخصى 3- شرح احوال (بيوگرافى) مى باشد).

ابن منظور در لسان العرب گويد:

(ترجم- الترجمان و الترجمان- المفسر للسان. و في حديث هرقل: قال لترجمانه، الترجمان بالضم و الفتح هو الذى يترجم الكلام آي ينقله من لغة- الى لغة اخرى- و الجمع التراجم و التاء و النون زائدتان و قد ترجم عنه، و ترجمان هو من المثل التي لم يذكرها سيبويه، و قال ابن جني اما ترجمان فقد حكيت فيه ترجمان بضم اوله و مثاله فعلان كتعرفان و اخمسان) (ترجمه و ترجمان به تفسير كننده لغت گفته مى شود و ترجمان كسى است كه لغتى را به لغت ديگر نقل و بازگوئى مى كند و در داستان هرقل آمده است كه به مترجم خود گفت جمع آن تراجم است تاء و نون در ترجمان اضافه است و آن از امثالى است كه سيبويه ذكر نكرده است و ابن جنى آن را بر وزن تعرفان و اخمسان دانسته است).

4- برگرداندن از زبانى به زبان ديگر كه مشهورترين معنى ترجمه همين نوع است و در لغت اين معنى بيشتر بكار رفته است و مقصود ما نيز از ترجمه همين معنى مى باشد گذشته از معانى فوق، ترجمه خود به دو نوع صورت مى پذيرد:

الف: ترجمه كلمه به كلمه يا به اصطلاح (تحت اللفظى) اين نوع ترجمه هرگز نمى تواند بازگوكننده معانى پر محتواى قرآن باشد.

ب: ترجمه آزاد و رساندن مفهوم جمله با عبارات رسا و روان با كمال دقت و احتياط از اين نوع ترجمه بايد در قرآن استفاده شود هرچند الفاظ لغات ديگر را آن ضخامت استعداد و تحمّل معانى واقعى قرآن نيست.

منزّه است آن آفريدگارى كه قرآن را به بنده خود فرو فرستاد تا انذار و بيم دهنده جهانيان باشد.

ثانيا: تبليغ و رساندن هدايت و ارشاد قرآن به ديگر ملل و امم خود يك امر واجب است و ابلاغ آن، جز با ترجمه و تكثير بدست نمى آيد چون اغلب آنان، عربى زبان نيستند در صورتى كه قرآن به زبان عربى نازل شده است و در اصول فقه هم آمده است هر چيزى كه وجوب واجب، جز با آن پيش نياز، تمام و كمال نپذيرد پس انجام آن پيش نياز و مقدمه نيز واجب خواهد بود مانند قرار دادن نردبان در مورد صعود به بام در صورتى كه رفتن به پشت بام دستور مولى و امر پروردگار باشد.

ثالثا: خداوند متعال هرگز مكلفين را به امر محال و ممتنع تكليف ننموده است جائى كه او تكليف داشته باشد و از آن طرف، زبان تكليف و كليد آن را نداده باشد كه بتواند به آن عمل كند پس تكليف به محال و امر ممتنع خواهد بود از اينرو بر مكلفين بويژه به عالمان مسئول و آشنا به زبان ضرورت پيدا مى كند كه پيام الهى را به ديگران نيز برساند و بر آنان نيز ضرورى خواهد بود كه زبان تكليف و آئين خود را تحصيل نموده باشند.

رابعا: در صريح سنت و روايت جواز ترجمه قرآن، و صحت و مشروعيت آن آمده است چون حديث است كه مردم فارس از سلمان فارسى صحابى بزرگ درخواست نمودند كه سوره فاتحه را به زبان فارسى به آنان نوشته و ارسال نمايد.

او در پاسخ به ترجمه (بسم اللّه الرحمان الرحيم) (به نام يزدان بخشاينده) اكتفا نمود و به پيامبر اكرم (ص) نيز عرضه نمود.

(نووى) يكى از محدثين عامه گفته است: (ان قوما من اهل فارس طلبوا من سلمان ان يكتب لهم شيئا من القرآن فكتب الفاتحة بالفارسية).

در اين نقل مجموع سوره فاتحه آمده است بى آنكه موضوع عرضه كردن به پيامبر

ص: 34

اسلام آمده باشد، البته در مورد هر كدام از استدلالهاى فوق جاى خدشه وجود دارد ولى مجموع آنها مى تواند دليل كافى بر موضوع مورد بحث ما باشد.

به اعتقاد ما ضرورت دارد كه پيام قرآن به تمام آحاد بشر برسد چون قرآن آخرين پيام آسمانى در راه خوشبخت ساختن انسان در دنيا و آخرت است پس هر انحراف و اعوجاجى كه در جهان ديده مى شود از كوتاهى و قصور پيروان قرآن است.

در مورد خدا و احكام آن از نظر كردار و گفتار كوتاهى نموده اند و به نشر تعاليم آن اهتمام نورزيده اند در حالى كه علم وسائل تبليغى مهمى را در اختيار بشر قرار داده است.

اولا: آنكه پرده از جمال ملكوتى سخنان الهى بر مى دارد و همگان را با سخنان خدا آشنا مى سازد و بر شوق ايمان مردم مى افزايد و حجت خدا را بر همگان روشن مى سازد و مردم بيشترى را در مسير هدايت قرار مى دهد.

ثانيا: مردم از راه ترجمه، جلال و شكوه قرآن را مى يابند و به تدبر در آيات نورانى مى پردازند شبهات معاندان در اثر انتشار ترجمه پاسخ داده مى شود از اينرو ترجمه قرآن توسط افراد عالم به زبانهاى زنده دنيا ضرورت پيدا مى كند چون بعثت رسول اكرم (ص) بر همه مردم جهان اعمّ از عرب و عجم و سفيد و سياه و شرقى و غربى بوده است. (1)

3- ماتريدى گفته است: تفسير تعيين كردن آن است كه مراد از لفظ همين معنى است و شهادت دادن به اينكه خداوند همان منظور را از آن لفظ داشته، پس اگر دليل قطعى بر آن باشد، صحيح، وگرنه تفسير به رأى است كه از آن نهى شده. (تفسير غير مجاز) و تأويل ترجيح دادن يكى از احتمالات است بدون قطع و شهادت بر خداوند نسبت به آن. (1)

4- ابو طالب ثعلبى گويد: تفسير بيان وضع لفظ است بطور حقيقت يا مجاز، مانند تفسير صراط به طريق راه، و تفسير صيّب، به مطر باران. و تأويل بيان باطن لفظ است كه از اول يعنى بازگشت به عاقبت امر گرفته شده است. بنابر اين تأويل خبر دادن از حقيقت مراد و تفسير خبر دادن از دليل مراد است. زيرا لفظ كاشف از مراد است و كاشف دليل مى باشد. مانند اينكه خداى تعالى فرموده: (إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ)، تفسيرش چنين است: مرصاد از (رصد) گرفته شده. رصدته يعنى:

رقبته (آن را زير نظر گرفته و مراقبش بودم) و مرصاد باب مفعال از آن است. و تأويل آن چنين است: هشدار از مسامحه و سهل انگارى نسبت به امر خداوند و بر حذر داشتن از غفلت در آمادگى و مهيّا بودن براى عرضه بر خداوند. و دلائل قطعى مى رساند كه مراد از آيه همين است بر خلاف وضع آن لغت.

5- ابو نصر قشيرى گفته است: (تفسير فقط از پيروى و روايت بدست مى آيد، و تأويل به استنباط انجام مى شود).

6- عده اى گفته اند: (آنچه در كتاب خدا بيان شده، و در احاديث صحيح از سنّت تعيين گشته تفسير ناميده مى شود. زيرا كه معنايش ظاهر و واضح است، و كسى را نشايد كه در آنها اجتهاد يا غير آن بكار برد، بلكه بايد بر همان معنايى كه براى آن وارد شده آن را حمل نمايد و از آن تجاوز نكند؛ و تأويل آن است كه علماى 2.

ص: 37

عامل به معانى كتاب و ماهران در علوم و معارف براى آن استنباط مى نمايند).

7- بعضى گفته اند: فرق اساسى بين تفسير و تأويل آن است كه: (تأويل) مدلول الفاظ قرآن نمى باشد، امّا (تفسير) بر خلاف تأويل، در معانى و مدلولهاى لفظى استعمال مى شود. و باطنى بودن تأويل قرآن را نمى توان وجه تمايز حقيقى بين (تفسير) و (تأويل) دانست زيرا تفسير نيز شامل معانى و مفاهيم باطنى لفظ مى باشد.

علامه طباطبائى قدّس سرّه تأويل را بالاتر از تفسير و تنزيل مى دانند و معظم بودن مرحله تأويل را مستند به آيات قرآن شرح مى دهند. ايشان با توجه به آيات:

(... وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ). (1)

(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ). (2)

(ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ). (3)

فرموده است: قرآن مجيد از حقايق ماورائى و غير مادى سرچشمه مى گيرد و تأويل قرآن كه همان حقايق غير محسوس هستند در قالب بيان لفظى بشرى نمى گنجد، زيرا الفاظ و عبارات بشرى محصول زندگى مادّى اوست و نمى تواند بيانگر حقايق والاى الهى باشد. پس تأويل قرآن آن چيزى است كه آيه بسوى آن بر مى گردد. در مقابل تنزيل كه معنى روشن و تحت اللفظ آيه است. البته با استناد به آيات:

(لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ). (4)9.

ص: 38

(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ). (1)

و نيز آيه شريفه (تطهير) (2) فقط خدا و رسول خدا و امامان معصوم عليهم السّلام را عالم به تأويل قرآن ميداند. و در نتيجه (تأويل) با (تفسير) تفاوت بسيار خواهد داشت.

پيامبر اكرم (ص) و نيز از امامان معصوم عليهم السّلام سئوال مى كردند و در عصر غيبت نيز اجتهاد فقهاء جامع الشرايط بر اساس ادله اربعه (كتاب و سنت و عقل و اجماع) در تبيين جزئيات كار ساز است. روايات تفسيرى منقول از پيامبر اكرم (ص) و ائمه طاهرين (ع) در شناخت و تفسير قرآن در ابعاد مختلف بويژه در مورد احكام بيانگر اين واقعيت است.

ملك تا ملكوت و از ملكوت تا جبروت اوج گرفت و از آنجا تا (سدرة المنتهى) پيش رفته و به فاصله (قاب قوسين او ادنى) به (قرب حضرت حق تعالى) واصل و نائل شد سرانجام فرياد: ما عرفناك حقّ معرفتك و ما عبدناك حقّ عبادتك سر داد. چه كه ما سوى اللّه (هر چيز و هركس) محدود است و محاط و خداوند وجود نامحدود و محيط و وجود محاط كى بر وجود محيط، محيط مى گردد!! انسان با ظرفيت محدود و وجود عاريتى و هويت تعلّقى و فقر وجودى چگونه قادر است كه به معرفت كامل هستى مطلق نائل آيد؟ كه اين التّراب و ربّ الارباب؟ خاك كجا و خدا كجا؟!! و اينجا است كه قرآن كريم به عنوان يك (منبع شناخت) مطمئن به يارى بشريت در معرفت هستى نور افشانى مى كند و بشر را در شناخت منشأ هستى و بيان اسماء الهى و تفسير اطلاق و لا حدى مبدأ اعلى راهنما مى شود و در درك عالم پس از مرگ و عوالم و نشئات عالى (برزخ) و (قيامت) و بهشت و دوزخ برزخى و صحنه هاى غير قابل تصوّر عالم محشر انسان را يارى مى دهد. و حيات و ممات و حشر و نشر و پاداش و كيفر و سعادت و شقاوت و خلاصه كمالى نهائى و هدف غائى بشر را كه مقام قرب حضرت حق تعالى است روشن مى كند و (رجعت) حقيقت انسان يعنى (نفس مطمئنّه) را بسوى پروردگار و (تقرّب) آن را در مقام والاى (في مقعد صدق عند مليك مقتدر) بيان مى نمايد مقام و منزلتى كه هرگز در عقل و درك انسان نمى گنجد بنابر اين قرآنى وحى نورانى الهى است و نافهميدنى ها را مى فهماند و ناديدنى ها را نشان مى دهد شناختش براى بيرون آن قطعا وجوب و ضرورت دارد.

بيابان نشين (عرب) در مورد چاهى به مخاصمه برخاستند و يكى از آنها گفت (... انا فطرتها) و منظورش اين بود كه من حفر چاه را آغاز كردم. (1) [پس فاطر بودن خداوند به زبان قرآن يعنى خالق بگونه اى كه قبل از خداوند خالقى نبوده و نيست .

ب: آلوسى گفته است: (صحابه با اينكه از نظر فصاحت و شيوايى بيان و درك مفاهيم قرآن به بركت مصاحبت با پيغمبر (ص) داراى موقعيتى شايان توجه بودند، در باره آياتى كه فهمشان از درك مقاصد آنها قاصر بود از بيان پيامبر گرامى (ص) استمداد مى كردند. (2)

ابو الفتوح رازى (1) و جلال الدين سيوطى (2) و ابن خلدون (3) و طبرسى (4) در آثار خود بيانگر اين واقعيت مى باشند كه؛ در زمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قرآن مجيد به طرز بسيار ساده كه در خور فهم همگان بود، تفسير مى شد. ولى در برخى آيات، تعابير و الفاظ پيچيده اى بنظر مى رسيد كه زبان شناسان عرب هم درست مفاهيم و مقاصد آنها را دريافت نمى كردند. لذا احساس مى كردند كه اينگونه تعابير و الفاظ نياز به (تفسير) و شرح و توضيح دارد.

ابن خلدون مى گويد: اگر چه قرآن به زبان عربى نزول يافت و سبك و اسلوب بلاغى آن با اين زبان هماهنگ بود و تمام عرب زبانان عصر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم معانى، قرآن را در قالب تك واژه ها و جمله بنديهاى آن درك مى كردند، ولى رسول خدا (ص) مطالب مجمل و پيچيده قرآن را تفسير مى فرمود و ناسخ و منسوخ آن را باز مى شناساند (5) و هنگامى كه آيه شريفه (82 انعام) نازل گشت:

(الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ). (6)

آنان كه ايمان آوردند و ايمان خود را به ستم نيالودند. ايمنى آنها راست، و همانا هدايت شدگان اند.

مردم به پيامبر اكرم (ص) عرض كردند: و ايّنا لم يظلم نفسه؟ كدام يك از ما به خود ظلم نكرده؟ (تا مشمول امن و هدايت باشد؟) رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (ظلم) را تفسير كردند و فرمودند: منظور از ظلم شرك به خداوند است. سپس براى 2.

ص: 44

تأييد اين تفسير، به آيه ديگرى از قرآن كريم استشهاد فرموده كه مى گويد:

(يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ). (1)

اين مطلب را ابو الفتوح رازى (2) و سيوطى (3) نيز ذكر كرده اند. كه از اين حديث و امثال آن چنين استفاده مى شود كه رسول خدا (ص) عملا (روش تفسير آيه به آيه) را پايه گذارى فرموده و آن را به مفسرين بعدى قرآن كريم آموخت.

و نيز از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده كه در سوره فاتحة الكتاب، (المغضوب عليهم) را به يهود و (الضّالين) را به نصارى تفسير فرموده (4) و ابو الفتوح رازى نيز درباره آن مى نويسد:

(عبد اللّه بن شفيق روايت كرد از بعضى صحابه كه گفت: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در وادى القرى با جهودان كارزار مى كرد، مردى از اهل يقين گفت: اينان كه اند كه با تو كارزار مى كنند؟ گفت: (المغضوب عليهم). گفت ديگران كه اند؟ و اشارت به ترسايان كرد و گفت: (هم الضّالّون) و اين موافق دو آيه است در حق يهوديان و ترسايان). (5)

اين روايت نمونه اى از ده ها حديث و روايتى است كه منسوب به پيامبر اكرم (ص) مى باشد كه رسول خدا (ص) بسيارى از آيات قرآنى را ضمن آنها تفسير فرموده است. و نيز درباره تاريخ تفسير در عصر نبىّ اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم 3.

ص: 45

گفته اند (1) خداوند قرآن را به لغت عرب نازل فرموده بر اساس آيه شريفه:

(ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ) (2) هيچ رسولى در ميان قومى نفرستاديم مگر به زبان آن قوم تا بر آنها (معارف و احكام الهى را) بيان كند.

پيامبر گرامى مسئول و عهده دار بيان و تفسير معارف و احكام الهى مى باشند و بهمين دليل اصحاب آن حضرت و ساير افراد كه از شناخت و درك دقائق و بواطن قرآن ناتوان بودند، تشريح و تفسير و بيان آنها را از رسول گرامى مى خواستند و آن حضرت آيات مجمل و متشابه و ناسخ و منسوخ و جزئيات از احكام و دقائق معارف را بيان و تفسير مى فرمودند و امت اسلامى را از منبع فيض الهى متّكى به وحى و عصمت خويش مستفيض و بهره مند مى نمودند.

امّا اجتهاد و روش خاص آنها در تفسير قرآن هم آهنگ و موافق تفسير و تقرير پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود. بايد دانست كه گروهى از صحابه رسول خدا (ص) در زمان حيات آن حضرت و نيز پس از رحلت آن بزرگوار در تفسير قرآن كريم مشهور بودند كه فريقين بر اين مطلب متفق هستند.

(درك) حقايق و (بواطن) امور هستند. كه از ديد حسّى انسان خارج مى باشد.

اين است كه پيامبر گرامى (ص) و امامان معصوم عليهم السّلام به سبب داشتن مقامات الهى (عصمت و علم غيب) آگاه به حقايق آيات تكوين و آيات تشريع (قرآن كريم) هستند. يعنى هم بواطن و (ملكوت) آسمان و زمين و هم (بواطن) قرآن مجيد را درك و دريافت مى كنند و (مشاهده) مى نمايند و آگاهى كامل و تمام به (مراد اللّه) در آيات و (تأويل) آنها دارند. و مى بينيم كه خداوند حقيقت و (ملكوت) آسمان و زمين را به پيامبرش ابراهيم خليل نشان مى دهد.

(كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ). (1)

و به حضرت يوسف صديق (برهان) خويش را (هنگام خطر و اضطرار) مى نماياند.

(... لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ ...). (2)

و نيز پروردگار جهانيان، سرور كائنات و اشرف مخلوقات محمّد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را براى معاينه و (مشاهده آيات الهى) به معراج مى برد كه:

(سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ). (3)

و پس از آنكه چنين مشاهدات و معاينات را پيامبر گرامى انجام داد خداوند فرمود:

(لَقَدْ رَأى مِنْ آياتِ رَبِّهِ الْكُبْرى . (4)8.

ص: 48

با توجه به مطالب مذكور مسلم است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه كه مهبط وحى الهى بود (مى شنيد) آنچه را كه ديگران نمى شنيدند و (مى ديد) آنچه را كه ديگران نمى ديدند. كه مقام والاى تفسيرى پيامبر گرامى (ص) هم روشنتر مى شود. و از اين حقيقت در مورد مقام عالى تفسيرى امام على (ع) بهره مى گيريم و اينجا است كه پيامبر درباره مقام والاى الهى و ماورائى على بن ابيطالب عليه السّلام فرمودند:

انّك تسمع ما أسمع و ترى ما أرى الّا لست بنبيّ. (1)

[اى على بدرستى كه تو مى شنوى آنچه من مى شنوم و تو مى بينى آنچه را كه من مى بينم.

و نيز به نقل از فريقين در كتب معتبر روائى در مورد امام على عليه السّلام و مقام علمى و الهى آن حضرت آمده:

قال النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: انا مدينة العلم و عليّ بابها.

قال النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: عليّ مع القرآن و القرآن مع عليّ. (2)

قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه: من كنت مولاه فهذا علي مولاه.

و على عليه السّلام در مورد مقام الهى خود (مرتبه يقين) فرمود:

لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا. (3)

اگر همه پرده هاى مادى كنار رود ذره اى به يقين من افزوده نشود.

و همين بيان كافى است كه ريشه (صبر) و (اخلاص) و (زهد) و (صداقت) و (شجاعت) و (ايثار) و (شهادت) آن مظهر حق را دريابيم كه شرح كامل مى طلبد.

و اين است كه اگر مولانا آن عارف و انسان شناس بزرگ اسلامى، على (ع) را در سقيفه نمى بيند او را در (بارگاه خدا) مى نگرد و مى گويد:1.

ص: 49

از على آموز اخلاص عمل شير حق را دان منزّه از دغل

در غزا بر پهلوانى دست يافت زود شمشيرى برآورد و شتافت

او خدو انداخت بر روى على افتخار هر نبىّ و هر ولىّ

او خدو انداخت بر رويى كه ماه سجده آرد پيش او در سجده گاه

اى على كه جمله عقل و ديده اى شمّه اى واگو از آنچه (ديده اى)!

بازگو اى باز عرض خوش شكار تا چه (ديدى) اين زمان از كردار!

چشم تو ادراك غيب آموخته چشم هاى حاضران بردوخته!

چون تو بابى آن مدينه علم را چون شعاعى آفتاب حلم را

باز باش اى باب رحمت تا ابد بارگاه ماله كفوا احد

و آن حضرت در مورد چشم حقيقت بين و ماورائى خود فرمود:

ما رأيت شيئا الّا رأيت اللّه قبله و معه و بعده. (1)

و امام در خطبه شقشقيه (خطبه 3) در مقام علمى و الهى و سياسى خود فرموده است:

... و انّه ليعلم انّ محلّي منها محلّ القطب من الرّحى او (!) خوب مى دانست كه من در گردش حكومت اسلامى همچون (مدار) سنگهاى آسيايم.

ينحدر عنّي السّيل و لا يرقى اليّ الطّير ...

سيلها و چشمه علم و فضيلت از كوهسار وجودم سرازير است و بال هيچ پروازكننده اى به اوج كمالات من نمى رسد.

و نيز آن حضرت در خطبه اى خطاب به كميل بن زياد فرمود:1.

ص: 50

... ها انّ هيهنا لعلما جمّا (و اشار بيده الى صدره) لو اصبت له حملة. (1)

اى كميل درون سينه من دانش فراوانى انباشته شده است (با دست اشاره فرمودند به سينه خود) اگر كسانى پيدا مى كردم كه تاب تحمّل آن مى داشتند!!.

جلال الدّين سيوطى آورده:

عن ابى الطّفيل قال: شهدت عليّا يخطب و هو يقول:

سلونى فو اللّه لا تسألوني عن شي ء الّا أخبرتكم و سلونى عن كتاب اللّه فو اللّه ما من آية الّا و انا اعلم أبليل نزلت ام بنهار ام في سهل ام في جبل.

از ابو الطفيل نقل شده كه گفت ديدم على [عليه السّلام سخنرانى مى كند و مى گفت:

(از من بپرسيد، پس بخدا سوگند كه از چيزى از من نپرسيد مگر اينكه به شما خبر دهم و از من درباره كتاب خدا بپرسيد. كه بخدا سوگند هيچ آيه اى نيست مگر اينكه من مى دانم در شب نازل شده يا روز و آيا در دشت فرود آمده يا در كوه؟). (2)

و سيوطى مى نويسد:

عن ابن مسعود قال:

انّ القرآن انزل على سبعة احرف ما منها حرف الّا و له ظهر و بطن و انّ عليّ بن ابي طالب عنده منه الظاهر و الباطن ... (3)

از ابن مسعود نقل گرديده كه گفت:

همانا قرآن بر هفت حرف نازل شده و هيچ حرفى از آن نيست مگر اينكه ظاهرى و باطنى دارد و بدرستى كه على بن ابيطالب [عليه السّلام علم و آگاهى به ظاهر و باطن آن دارد.7.

ص: 51

و نيز ايشان گفته است:

قال علي (ع): و اللّه ما نزلت آية الّا و قد علمت فيم انزلت و اين انزلت انّ ربّي وهب لى قلبا عقولا و لسانا سؤلا. (1)

امام على (ع) فرمود: بخدا سوگند كه هيچ آيه اى نازل نشد مگر اينكه دانسته ام درباره چه؟ و در كجا نازل شد؟ براستى پروردگارم به من دل پرفهم و زبان پرسؤالى بخشيده است! و نيز سيوطى مى نويسد:

قال [ع : و الّذي لا اله غيره ما نزلت آية من كتاب اللّه الّا و انا اعلم فيمن نزلت و اين نزلت و لو اعلم مكان احد اعلم بكتاب اللّه منّى تناله المطايا لأتيته. (2)

امام على (ع) فرمود: به آنانكه جز او خدايى نيست سوگند كه هيچ آيه اى از كتاب خدا فرود نيامد مگر اينكه مى دانم درباره كه و كجا نازل شد. و اگر كسى را بشناسم كه نسبت به كتاب اللّه از من داناتر است و دسترسى به او باشد به نزدش خواهم رفت.

محمد حسين ذهبى مى نويسد:

... كان [علي رضي اللّه عنه بحرا فى العلم و كان قويّ الحجّة، سليم الاستنباط ...

و كان ذا عقل قضائى ناضج و بصيرة نافذة الى بواطن الامور.

على رضى اللّه عنه دريايى در دانش بود و استدلال قوى و محكم داشت و داراى استنباط درست و قطعى بود و صاحب عقلى كامل و پخته و داورانه بود و چشم و ديدى تيز و نافذ به حقايق و ماوراء امور داشت!!. (3)

و نيز ايشان درباره آن حضرت گفته است:9.

ص: 52

مكانته في التفسير: جمع علي رضي اللّه عنه الى مهارته في القضاء و الفتوى، علمه بكتاب اللّه و فهمه لأسراره و خفيّ معانيه، فكان اعلم الصحابة بمواقع التنزيل و معرفة التأويل.

مقام على (ع) در تفسير: گرد آمد در على (ع) مهارت در قضاوت و مرجعيت و فتوى.

دانش او به كتاب خدا و فهم و درك او در مورد اسرار و رموز قرآن و شناخت مفاهيم و معانى پنهان از چشمها و علمها. پس او آگاهترين صحابه در مورد تنزيل و شناخت (تأويل) قرآن كريم بود! (1) و نيز ذهبى مى نويسد:

و اخرج أبو نعيم في الحلية عن ابن مسعود قال:

انّ القرآن انزل على سبعة احرف ما منها الّا و له ظهر و بطن و انّ عليّ بن أبي طالب عنده منه الظاهر و الباطن. (2)

شيخ محمّد عبده در شرح نهج البلاغه مى نويسد:

... و احيانا كنت اشهد انّ عقلا نورانيا. (3)

... [در مطالعه نهج البلاغه عقل و خردى الهى و نورانى را مشاهده مى كردم!.

و نيز ايشان در همان كتاب مى نويسد:

و ليس في اهل هذه اللّغة الّا قائل بانّ كلام الامام علي بن ابي طالب هو اشرف الكلام و ابلغه بعد كلام اللّه تعالى و كلام نبيّه. (4)

جرج جرداق مسيحى درباره على عليه السّلام چنين مى نويسد:ك.

ص: 53

ماذا عليك يا دنيا لو شحذت قواك فأعطيت فى كلّ زمن عليّا بعقله و قلبه و لسانه و ذي فقاره ... (1)

اى دنيا چه مى شد اگر همه نيروهايت را بكار مى گرفتى و در هر زمان و عصر شخصيتى چون على (ع) با آن عقلش و با آن قلبش و با آن زبانش و با آن ذوالفقارش به ما مى بخشيدى! و شبلى شميّل مادّى مى نويسد:

الامام علي بن أبي طالب عظيم العظما نسخة مفردة ... (2)

امام على بزرگ بزرگان است. او يك نسخه منحصر بفرد در جهان مى باشد ...

ابن عطيه از محققان قرن ششم (از اهل سنت) مى نويسد:

(گروه بسيارى از پيشينيان قرآن را تفسير كرده اند. امّا (صدر المفسرين) كه تفسير او مورد تأييد تمام صحابه بوده است. على بن ابيطالب [عليه السّلام مى باشد. و پس از او؛ ابن عباس قرار دارد كه عمرى را در تفسير قرآن مصروف داشته و آن را به كمال رسانيد. (3)

سيوطى مى نويسد: (از ابى بكر، جز آثار اندكى در تفسير به ياد ندارم و اين آثار از شمار ده تجاوز نمى كند. ولى درباره امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السّلام چنين مى نگارد: امّا عليّ فروي عنه الكثير. و نيز راجع به خلفاء ديگر اينگونه يادآور مى شود:

امّا الخلفاء فاكثر من روي عنه منهم عليّ بن أبي طالب. (4)

اعلميّت على عليه السّلام مورد گواهى مفسران بزرگ عصر تابعين نيز بوده است.2.

ص: 54

در اين مورد، از عطاء بن ابى رياح مى پرسند:

اكان فى اصحاب محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اعلم من عليّ عليه السّلام؟

آيا در ميان اصحاب پيامبر (ص) عالمتر از على عليه السّلام بوده است؟

در پاسخ مى گويد:

لا و اللّه لا اعلمه. (1)

نه، به خدا سوگند عالمتر از او، كسى را نمى شناسم.

لذا اگر در تفسير قرآن و يا درباره مسائلى كه مربوط به امر دين يا دنياى مردم بوده رأى على عليه السّلام به دست مى آمد، به هيچ وجه از آن عدول نمى كردند. سعيد بن جبير كه خود يكى از مفسران معروف عصر تابعين است گفته است:

اذا ثبت لنا الشّي ء عن عليّ لم نعدل عنه الى غيره. (2)

وقتى چيزى از على عليه السّلام براى ما محرز مى شد از آن عدول نمى كرديم.

بهمين جهت اعلميّت على بن ابيطالب به اسباب نزول و تفسير و تأويل قرآن و مسائل و موضوعات ديگر نزد علماى عام نيز محرز و مسلّم است لذا آن حضرت (ع) به (كلام اللّه النّاطق) ملقب گرديد. (3) و اين است كه يكى از مصادر مهم بلكه مهمترين مصدر و منبع تفسيرى ابن عباس وجود مقدّس على عليه السّلام است كه در اين باره گفته است: (من هر چه از تفسير قرآن آموخته ام از على بن ابيطالب است) (4) و آراء تفسيرى امام على (ع) در تفسير و بيانات ابن عباس منعكس مى باشد. (5)

مسلّما قلم از تقرير مقام والا و ماورائى آن بزرگوار در تفسير و تبيين آيات قرآنى،7.

ص: 55

عاجز و ناتوان است. و فقط براى آشنائى نسبى در اين مورد مى توان به تفاسير معتبر روائى و منابع و متون اصيل اسلامى مراجعه نمود.

شهرت چشم گير ابن عباس بخصوص در تفسير قرآن كريم چنان عميق و گسترده بود كه غالبا ذوق سرشار او در كشف رموز قرآنى معترف بوده اند. مى دانيم كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم درباره ابن عباس دعا كرد و فرمود:

اللّهمّ علّمه الحكمة (1) و نيز درباره او فرمود:

اللّهمّ فقّهه في الدّين و علّمه التأويل. (2)

و نوشته اند: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ابن عباس را در آغوش گرفت و درباره اش فرمود:

اللّهمّ فقّهه في الدّين و انتشر منه. (3)

ابن عباس در طول (تاريخ تفسير) به القاب مختلفى شهرت يافته است، مانند:

ترجمان القرآن، فارس القرآن، حبر الامّة، بحر الامّة، رئيس المفسّرين، شيخ المفسّرين. (4)

امام على بن ابيطالب عليه السّلام تفسير ابن عباس را ستوده و مردم را به گرفتن و آموختن آن از ابن عباس تشويق مى كرد. و درباره او فرمود:

ابن عبّاس كانّما ينظر الى الغيب من ستر رقيق. (5)

گويا، ابن عباس به مسائل نهانى و غيب از وراى پوشش نازكى مى نگرد!9.

ص: 57

دستور ابى بكر پس از جنگ يمامه به جمع آورى و تدوين قرآن كريم پرداخت و عثمان نيز مردم را به قرائت زيد متّحد ساخت.

ابن عباس با وجود جلالت قدر و وسعت دانش، براى كسب علم به خانه زيد مى رفت و مى گفت: (به نزد علم بايد رفت، چه علم نزد كسى نمى آيد).

بوده مورد تفسير قرار گرفته است و هر چه از زمان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دورتر شده اند بر اساس سؤالات شيعه گسترش يافته است.

2- كم بودن اختلاف ميان تفسير صحابيان.

3- صحابه بمعناى اجمالى آيات اكتفا مى كردند و در زمان صحابه قرآن ساده تفسير مى شد.

4- اقتصار بر توضيح معانى لغوى و احيانا ياد كردن سبب نزول آيه.

5- گاهى از قرآن مجيد استنباط فقهى شده است.

6- در عهد صحابيان تفسير بصورت مدون در نيامده است اگر چه بعضى از صحابيان پاره اى از تفاسير را در مصاحف خود گنجانده اند. و همين كار سبب شده كه بعد از ايشان گمان كنند آن تفسير مدرّج از متن قرآن است.

7- در اين مرحله تفسير بخشى از حديث بود و شكل منظمى نداشت.

8- در عهد صحابه بواسطه اطمينان كاملى كه در ميان بود براى سند، تحقيقى انجام نمى گرفت، امّا گاهى به شهادت گواه استناد مى شد.

9- در تفسير صحابه هيچ تفسيرى درباره آراء و عقايد مختلف اصول مذاهب نمى توان يافت مگر در مسئله خلافت و جانشينى پيغمبر اكرم (ص) كه از افرادى مانند امير المؤمنين على عليه السّلام و ابوذر و عمّار نقل شده است. استناد به قرآن براى عقايد مذهبى بعد از صحابيان پيدا شده است.

10- در مكتب تفسيرى صحابيان روش صحيح، تفسير قرآن به قرآن، مشاهده مى گردد.

ص: 60

يشهد بعضه بعضا و ينطق بعضه بعضا. (1)

شهادت مى دهد برخى از قرآن بر برخى ديگر و بيان مى كند برخى از آن برخى ديگر را.

مفسرين صحابه با توجه به آيات روشن و صريح خود قرآن و با توجه به بيان پيامبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و نيز گفتار گهربار امير المؤمنين و صدر المفسرين على عليه السّلام روش تفسير قرآن با قرآن را مورد توجه و عمل قرار دادند. آنها موضوعات مكرر را در قرآن جمع آورى نموده و آيات را با هم مقابله مى كردند تا آيات مجمل را تبيين كنند. مثلا داستان حضرت آدم و هبوط او از بهشت و نيز داستان حضرت موسى عليه السّلام و مبارزه او با فرعون را كه در بعضى از سوره ها موجز و مختصر و در بعضى از سوره ها مشروح و مطوّل آمده، جمع نموده و با يكديگر مربوط ساخته و تفسير مى كردند. و نيز در مورد داستان خلقت حضرت آدم كه بصورتهاى مختلف بيان شده (خلقت از تراب- حماء مسنون- صلصال و ...)

آنها را مرتبط و تفسير مى كردند.

(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا). (1)

(آنچه را پيغمبر براى شما آورد يعنى امر كرد بگيريد و بپذيريد و آنچه از آن نهى كرد خوددارى كنيد).

و نيز خداوند فرمود:

(وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِيناً). (2)

براى هيچ مرد و زن مؤمن در كارى كه خدا و رسول حكم كنند اختيارى نيست و هر كس نافرمانى خدا و رسول كند دانسته به گمراهى سختى افتاده است.

در عصر صحابه پيامبر مكرّم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يكى از مصادر مهم و اصلى تفسير قرآن كريم بود و هرگاه صحابه در تفسير قرآن اشكال پيدا مى كردند به آن حضرت مراجعه مى نمودند و در تبيين آيات از آن حضرت استمداد مى كردند. و پيامبر اكرم نيز كه از طرف پروردگار مأمور تبيين آيات قرآن كريم بودند، بدليل آيه شريفه:

(وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ). (3)

و فرو فرستاديم به تو ذكر- قرآن- را براى اينكه (بيان و روشن كنى) آنچه را به مردم نازل شده براى آنها.

به تفسير و تبيين آيات مى پرداختند. بيان آيات مجمل و توضيح مشكلات و شرح و تفصيل كليات احكام از قرآن مانند وقت نمازهاى پنجگانه و عدد ركعت هاى آنها و كيفيت نماز را پيامبر (ص) بر عهده داشت و نيز بيان مقدار زكاة و چگونه اخذ نمودن و محل مصرف آنها و انواع زكاة و مناسك و احكام حج و بيان آيات ناسخ و منسوخ و4.

ص: 63

ديگر مسائل از قرآن كريم را آن حضرت مى فرمودند. چنانكه فرمودند:

صلّوا كما رأيتمونى اصلّى.

و فرمود:

خذوا عنّى مناسككم. (1)

(تنزيل) قرآن كريم پس از رسول خدا (ص) و باب مدينه علم نبى (ص)، باب رحمت بارگاه وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، آن كس كه ترجمان القرآن و شيخ و رئيس المفسرين يعنى (ابن عباس) سرسپرده مكتبش بود و در تفسير قرآن افتخار شاگرديش را داشت و به قول ابن عطيه دانشمند علوم قرآنى از اهل سنّت: (صدر المفسرين بود) قطعا از مصادر و منابع مصفّى و سرچشمه زلال، در تفسير قرآن كريم در عهد صحابيان بوده است (كه پيوسته و همواره خواهد بود). و حديث شريف (ثقلين) عدم افتراق هميشگى و ابدى آن حضرت با كتاب خدا را اثبات مى كند.

اسلوب خاص قرآن در نقل و بازگوئى تاريخ گذشته اين است كه كمتر به جزئيات مى پردازد و در هر مورد تنها به ذكر بخشهائى كه با هدف و مقصود كلام ارتباط دارد، بسنده مى كند. و چون همواره سعى بر آن است كه حوادث تاريخى، به صورت منظم و كامل شناخته شده، نكات مبهم در آنها وجود نداشته باشند، لذا بسيارى از اصحاب، جهت تكميل معلومات خود در زمينه حوادث تاريخى ذكر شده در قرآن كريم، به اهل كتاب و آنان كه تازه به اسلام گرويده بودند مانند عبد اللّه بن سلام و كعب الاحبار مراجعه مى كردند، بديهى است اين مراجعه تنها در مواردى انجام مى گرفته كه دست آنان از سخنان و بيانات پيامبر اكرم (ص) كوتاه بوده است و با توجه به وقوع تحريف در تورات و انجيل و پديد آمدن مطالب جعلى در اخبار يهوديان و مسيحيان مى توان به خطر بزرگى كه از اين طريق تفسير قرآن و به تبع آن دين اسلام را تهديد مى كرد پى برد به طورى كه بنابر روايتى پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

لا تصدّقوا أهل الكتاب و لا تكذّبوهم و قولوا آمنّا باللّه و ما أنزل الينا. (1)

اهل كتاب را نه تصديق كنيد و نه تكذيب و- بلكه- بگوييد به خداى يكتا و آنچه بر ما نازل شده است ايمان آورديم.

[خليفه دوّم مى گفت:] ديوان خود را حفظ كنيد تا گمراه نشويد، [اطرافيان گفتند: ديوان ما چيست؟ گفت: شعر جاهليت، زيرا تفسير كتاب شما و معانى گفتارتان در آن موجود است. (1)

ابن عباس نيز در پاسخ بسيارى از سؤالات مربوط به قرآن به اشعار عربى استناد مى نمود اين نكته را مى توان در جوابهاى او به سؤالات نافع ابن ازرق به خوبى مشاهده نمود او (نافع بن ازرق) ابن عباس را چنين توصيف مى كند كه:

هذا الّذي يجترى ء على تفسير القرآن بما لا علم له به.

اين (ابن عباس) كسى است كه قرآن را بر اساس مطالبى كه به آنها علم و آگاهى ندارد، با جرأت و اطمينان بسيار، تفسير مى كند.

هنگامى كه نافع درباره تفسير قرآن از او سؤال مى كند، به گونه اى مطالب را مطرح مى كند كه ابن عباس به ناچار، گفته هاى خود را به موارد مشابهى (شواهدى) از كلام عرب استناد دهد سپس شروع به پرسش مى كند نخست، درباره كلمه (عزين) در آيه (عن اليمين و عن الشّمال عزين) سؤال مى كند: ابن عباس در پاسخ مى گويد: العزون حلق الرفاق: عزون به معناى گروه دوستان زياد است.

نافع مى پرسد آيا مردم عرب نيز اين كلمه را به همين معنى استعمال مى كنند؟

(آيا براى اين معنا شاهدى از كلام عرب دارى؟) ابن عباس در پاسخ مى گويد: آرى مگر شعر عبيد بن ابرص را نشنيده اى كه گفته است:

فجاؤوا يهرعون اليه حتّى يكونوا حول منبره عزينا

(2) يعنى: (پس آمدند در حالى كه به سوى او مى شتافتند تا آنكه چون دوستان گرد جايگاهش حلقه زنند).0.

ص: 67

و به همين ترتيب، سؤال و جواب بين ابن عباس و نافع بن ازرق، تا دويست مورد ادامه پيدا مى كند كه سيوطى تمام آنها را، به طور كامل، ذكر كرده است.

برخى ابن عباس را بخاطر تبحرش در استناد به لغات اشعار جاهليت، مبتكر اسلوب لغوى در تفسير قرآن دانسته اند. طبرى از وى نقل مى كند كه مى گفت: هرگاه مطلبى از قرآن را نفهميديد، به اشعار مراجعه كنيد، زيرا اشعار به زبان عربى است. (1)

نيشابورى، صاحب تفسير معروف، در مقدمه تفسير خود، اين شيوه را مورد نقد قرار داده مى گويد:

با اين اسلوب در حقيقت ما شعر را اصل قرار داده ايم و قرآن را به عنوان فرعى بر آن بررسى نموده ايم. (2) (3)

يزيد بن هارون السّلمى (م 117 ه ق) شعبة بن الحجاج (م 160 ه ق) وكيع بن الجراح (م 197 ه ق) سفيان بن عيينه (م 198 ه ق) روع بن عبادة البصرى (م 205 ه ق) عبد الرّزاق بن همّام (م 211 ه ق) آدم بن ابى اياس (م 220 ه ق) عبد بن حميد (م 249 ه ق) اين افراد همگى از گردآورندگان و پيشوايان حديث بودند كه احاديث تفسيرى را نيز تماما جمع آورى، نمودند و آن را بصورت ابواب درآوردند. (1)

قدم مهم ديگرى كه بعدا برداشته شد اين بود كه پس از جمع آورى احاديث و روايات و جدا شدن احاديث تفسيرى از كل روايات، هر آيه اى از قرآن مجيد بر حسب اين روايات تفسير مى شد و به ترتيب تفسير قرآن مرتّب مى گشت و اين كار بدست عده اى از علما به انجام و به اتمام رسيد من جمله:

ابن ماجه (م 273 ه ق) ابن جرير طبرى (م 310 ه ق) ابوبكر بن منذر نيشابورى (م 318 ه ق) ابن ابى حاتم (م 327 ه ق) ابو الشّيخ بن حيّان (م 369 ه ق) الحاكم (م 405 ه ق) ابوبكر بن مردويه (م 410 ه ق)1.

ص: 69

خلاصه آنكه در عصر تابعين تفسير قرآن كريم در سه گام بزرگ و تدريجى پيشرفت نموده و تدوين شده است:

گام اوّل: نقل احاديث تفسيرى از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و از صحابه و تابعين.

گام دوّم: جمع آورى و مبوّب شدن احاديث و روايات تفسيرى.

گام سوّم: مستقل شدن روايات تفسيرى و (مدوّن) شدن تفسير قرآن كريم. (1)

و نيز پيدايش مكتب هاى تفسيرى در عصر تابعين است كه اين مكاتب و طبقات از نظر مشايخ و استادان تفسير مشخص و ممتاز مى شدند و بر حسب شهرهاى مهمّ اسلامى نامگذارى شده بودند. مانند: مفسران مكّه، مفسّران مدينه، مفسران عراق (بصره و كوفه).

به ابن عباس است (1) مفسران از وى با تجليل خاصى ياد كرده اند بصورتى كه وى را در ميان مفسّران دوره تابعين، برجسته و ممتاز مى سازد.

سفيان ثورى گفته است: تفسير را از چهار تن بياموزيد: سعيد بن جبير، مجاهد، عكرمه و ضحّاك (2) در اين بيان سفيان، سعيد بن جبير در رأس ساير مفسّران قرآن كريم قرار دارد. با اينكه: سعيد بن جبير از مفسران شيعى است- و بهمين جهت با حجاج بن يوسف درگير شد و با او مناظراتى داشت و بخاطر تشيع و وفادارى نسبت به آن با شكنجه سختى به شهادت رسيد (3) در عين حال محققان فريقين يعنى دانشمندان سنى و شيعه- دانشمندانى كه در امر جرح و تعديل روات صاحب نظر هستند وى را ستوده اند.

وثاقت او مورد اتفاق اصحاب صحاح ستّه اهل سنت و كتب اربعه شيعى مى باشد. (4) ابن عباس نيز وى را بعنوان مطمئن ترين حجّت و سند دينى توثيق كرده است. (5) سعيد بن جبير سخت از تفسير به رأى بيمناك بود و از آن بشدت خوددارى مى كرد كه منشأ اين خوددارى از تفسير، تقوى و زهد و پارسائى او بوده است. بارى نام سعيد بن جبير در كتب تفسير قرآن، جاى وسيع و مقام ارجمندى را براى خود باز كرده و بيان تفسيرى وى بسيار مورد استفاده مى باشد.

بشمار مى آيد. (1) روايات تفسيرى مجاهد به نقل از امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السّلام و ابن عباس مى باشد. گروهى از محققان اهل سنت از قبيل شافعى و بخارى به تفسير او اعتماد كرده اند و عده اى نيز يادآور شده اند كه او صحيح ترين وجوه در شرح و گزارش آيات قرآنى مى باشد. مجاهد در تفسير قرآن داراى حرّيت و جسارت بيشترى از ديگران بوده است. به اين معنى كه در مورد برخى از آيات قرآنى معتقد به تشبيه و تمثيل بوده و قرآن كريم را احيانا بگونه اى تفسير نمود كه مناسب و موافق مفاهيم ظاهرى الفاظ و تعابير قرآنى نبوده است.

خط مشى مجاهد و روش ويژه او در تفسير كه جسته و گريخته در مورد برخى آيات قرآنى ديده مى شود بنياد و زيربنائى براى روش تفسير معتزلى بشمار مى آيد.

چنانكه دستاويزى نيز در اختيار متصوفه براى تفسير قرار داده است.

طبرى مى نويسد: مجاهد در تفسير آيه:

(وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ) (2) و به تحقيق دانستيد آنان را كه تعدى كردند از شما در روز شنبه پس گفتيم به آنها بوزينه هاى رانده شده گرديد.

مى گفت: اين آيه بعنوان كنايه و تمثيل مى باشد و منظور از آن مسخ قلوب و دلها است نه مسخ قيافه و شكل و اين خود ضرب المثلى است و بعنوان تمثيل و تشبيه بكار رفته است. چنانكه خداوند در سوره جمعه مى فرمايد (كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً) (3) ولى طبرى بعلت آنكه اشعرى است اين گونه تفسير را نپذيرفته است (4)3.

ص: 72

و آيه (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ) (1) را تفسير كرده است: تنظر الثّواب من ربّها لا يراه من خلقه شي ء. (2)

اين تفسير مبناى مسئله عدم رؤيت خدا براى معتزله مى باشد (3) بهمين جهت گروهى از مفسّران اهل سنت و بخصوص اشعريها از تمسّك به تفسير او خوددارى مى كردند و علاوه بر اين او را متهم ساختند كه در تفسير قرآن به اهل كتاب مراجعه مى كرده كه اين اتهام ناروا است. زيرا او بمانند استاد خود ابن عباس از چنين كارى خوددارى مى نمود.

روش تمثيلى و عقلى مجاهد در تفسير، نسبت به همه آيات قرآن عموميت ندارد بلكه درباره برخى از آيات اين روش را ارائه داده است كه بنظر وى مبتنى بر اثر و حديث بوده است. منتهى توأم با استنباط مشخصى خود او كه بعلت احاطه وسيعى كه به تفسير قرآن داشت جرأت و شهامت بيشترى در تفسير نشان داده است لذا مى نويسند كه مجاهد در تفسير مقام پيشوائى دارد و بى رقيب است. اگر وى به خود اجازه شهامت را در تفسير داده است از ارزش تفسير او نمى كاهد و خدشه اى به مقام و منزلت وى در تفسير وارد نمى سازد. (4)

از مفسّران قرآن كسى اعلم از عكرمه باقى نماند. سماك بن حرب گويد: از عكرمه شنيدم كه گفته بود: من آنچه ميان دو لوح قرار گرفته [يعنى تمام قرآن را تفسير كرده ام و نيز آنچه در مورد تفسير قرآن مى گويم منقول از ابن عباس مى باشد.

حبيب بن ثابت نيز مى گفت:

پنج مفسر قرآن نزد من گرد هم آمدند. طاووس، مجاهد، سعيد بن جبير، عكرمه و عطا، مجاهد و سعيد بن جبير تفسير آيات قرآن را از عكرمه مى پرسيدند و او به همه سؤالهاى آنان پاسخ مى داد.

شخصيت علمى عكرمه در تفسير قرآن از خلال روايات فوق كاملا بدست مى آيد. و نيز در ضمن روايات ديگر ما به اين نتيجه مى رسيم كه عكرمه داراى ذوقى سرشار در تفسير بوده بطورى كه گاهى ابن عباس يعنى استاد او از قريحه و شمّ تفسيرى وى بهره مند مى شد (1) عكرمه مواردى از آيات قرآن را كه تفسير آنها براى ابن عباس غامض و مبهم مى نمود شرح و توضيح مى داد. علّامه حلّى و محدّث قمى مى نويسند:

عكرمه از مفسران اماميه نبوده (2) بلكه از خوارج بشمار مى آيد (3) و حتى يادآور شدند كه به امام باقر عليه السّلام عرض كردند كه عكرمه را اجل نزديك شده و مرگش فرا رسيده است امام باقر عليه السّلام فرمود اگر به وى دسترسى داشتم سخنى را به او تعليم مى دادم كه طعمه آتش دوزخ نگردد. (4)6.

ص: 74

مطلب قابل توجه درباره او اين است كه عطاء سخت مورد احترام و توجه بنى اميّه بوده كه دستور داده بودند به مردم اعلام شود جز عطاء كسى ديگر براى مردم فتوى ندهد! و در صورتى كه در دسترس مردم نباشد بايد؛ عبد اللّه بن نجيح اين مهم را بر عهده گيرد!

انّي لاظنّ طاووسا من اهل الجنّة. (1)

براى طاووس بسيار شگفت آور بود كه مردم عراق، حجاج بن يوسف را با تمام سياهكاريها و گناهش مؤمن و مسلمان مى دانستند.

ابن ابى حاتم و محمد بن جرير طبرى از اين نسخه در تفسير خود بسيار نقل دارند. و همچنين حاكم در المستدرك و احمد بن حنبل در مسند از اين نسخه رواياتى در تفسير آورده اند. (1)

ابن حيان مى گفت كه قرظى از فاضل علما و فقهاء اهل مدينه بود و روزى در مسجد با يارانش به گفتگو نشسته بود كه سقف مسجد فرو ريخت و او و جمعى از يارانش زير آوار جان خود را بسال 118 هجرى از دست دادند. (1)

و آله و سلّم متولد شد او از معروفترين و داناترين روات ابن مسعود بشمار مى رود: و از ديد اهل سنت از روات موثقى است كه به ورع و تقوى موصوف مى باشد. عبد اللّه بن مسعود مى گفت: آياتى كه من قرائت و تفسير آنها را مى دانستم علقمه نيز بدانها آگاهى داشت (1) و او نه تنها در احاديث اهل سنت توثيق شده بود بلكه در ميان رجال حديث شيعى نيز به زهد و تقوى و وثاقت نامى و مشهور است و در رجال كشّى از بزرگان تابعين و رؤسا و زهّاد اين عصر بشمار آمده است.

مفسّران معاصر خود انتقاد مى كرد به تفسير سدّى خوش نداشت و بر او و ابى صالح طعن مى زد و مى گفت: در نظر من مقصر هستند. گويند بر ابى صالح باذان مى گذشت گوش او را گرفت و گفت: قرآن را تفسير مى كنى و حال آنكه آن را نخوانده اى؟ (1) محققان اسلامى وى را در تفسير قرآن معرفى كرده اند و در نزد شيعه داراى شخصيتى مذموم است!

متناقض است. (1)

نتوانست مانند عصر صحابيان رنگ روائى و نقلى خود را حفظ كند و تفسير در اين عصر تابع مكتب هاى مختلف در بلاد گشت در مكّه از ابن عباس در مدينه اكثر از ابىّ بن كعب و در عراق از عبد اللّه بن مسعود پيروى مى كردند. در ميان مفسران اين عصر، سعيد بن جبير، طاووس يمانى، عامر شعبى، سخت از تفسير به رأى خوددارى مى كردند. ولى درباره مجاهد و عطاء بن ابى رباح و زيد بن اسلم و قتاده و اصولا اكثر مفسران اهل كوفه نوشته اند كه از تفسير به رأى ابائى نداشته اند.

3- در اين دوره بذر اختلاف مذهبى پاشيده شد و تفسيرهائى پديد آمد كه در آنها از مذهب خاصى حمايت مى شد چنانچه قتاده متهم به (قدر) و حسن بصرى و شاگردش و اصل بن عطاء سرآغازى براى مكتب اعتزال بودند.

4- اختلاف ميان تابعان از اختلاف ميان صحابيان بيشتر و مشهورتر است. كه اختلاف هاى اين دوره مولود تأويلات ناروا است كه براى اثبات عقايد سياسى و مذهبى استخدام شده است.

نخستين اختلافى كه ميان مسلمين پس از وفات پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خودنمايى كرد، بنا به گفته ابو الحسن اشعرى (م 324 ه) اختلاف در امامت و خلافت است. (1) ولى در زمان تابعين اختلافات مذهبى رو به شدت نهاد.

ايشان در كتاب خود گفته است:

و اوّل ما حدث من الاختلاف بين المسلمين بعد نبيّهم صلّى اللّه عليه و سلّم اختلافهم في الامامة.2.

ص: 84

2- زيد بن اسلم (م 136 ه) 3- محمّد بن كعب قرظى (م 117- 118) ج: مفسّران عراق مفسّران بصره 1- ابو سعيد حسن بصرى (م 110 ه) 2- قتادة بن دعامه سدوسى (م 117 ه) 3- ابو صالح باذان بصرى (پس از قرن اوّل) مفسّران كوفه 1- مرّة همدانى كوفى (م 76 ه) 2- علقمة بن قيس كوفى (م 61 ه) 3- مسروق بن اجدع كوفى (م 63 ه) 4- عامر شعبى كوفى (104- 109 ه) 5- اسود بن يزيد نخعى (76 يا 75 ه) 6- جابر بن يزيد جعفى (127- 132) 7- اسماعيل بن عبد الرحمن كوفى (127 ه ق) گروه ديگر از مفسّران دوره تابعين و كمى پس از آن 1- عطاء بن ابى سلمه خراسانى (؟)

ص: 86

ص: 87

2- محمّد سائب كلبى (146 ه) 3- على بن ابى طلحه (؟) 4- قيس بن مسلم كوفى (؟) 5- سلمان بن مهران (148 ه) 6- مقاتل بن سليمان ازدى خراسانى (150 ه) 7- ضحّاك بن مزاحم هلالى (102- 105) 8- عطية بن سعيد عوفى جدلى كوفى (111 ه)

ص: 88

ص: 89

ص: 90

سهلى نيست و در اين مورد نظرات مختلفى وجود دارد كه به ذكر اهمّ آن پرداخته و با شواهد و مدارك موجود به جمع بندى آن مبادرت مى نمائيم.

وى روايت كرده. اين روايت صراحت دارد به اينكه سعيد بن جبير كتابى در تفسير قرآن نگاشته و بدون ترديد تفسير او پيش از مرگ عبد الملك مروان است). (1)

3- (أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها). (1)

آيا منافقان در آيات قرآن تفكّر نمى كنند يا بر دلهايشان خود قفلها (ى جهل و نفاق) زده اند؟

4- (أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً). (2)

آيا در قرآن از روى فكر و انديشه و تأمل نمى نگرند (تا بر آنان ثابت شود كه وحى خدا است) و اگر از جانب غير خدا بود در آن (از جهت لفظ و معنا) بسيار اختلاف مى يافتند؟

و حتّى خود قرآن كريم براى نفى شرك و اثبات وحدانيّت و يكتائى ذات اقدس احديّت به استدلال عقلى مى پردازد و مى فرمايد:

(لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا). (3)

يعنى اگر در آسمان و زمين به جز خداى يكتا خدايانى وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمين راه مى يافت.

آيه شريفه مذكور در قالب يك قياس استثنائى بيان گرديده كه متضمّن مقدم و تالى است.

(لو كان فيهما آلهة الّا اللّه- مقدّم) و (لفسدتا- تالى) و بر اساس تلازم حاكم بين مقدم و تالى، و در آيه مورد بحث با توجه به بطلان تالى، مقدم نيز باطل مى گردد و يكتائى پروردگار عالم اثبات مى شود.

به اين معنى كه آيه مى فرمايد: اگر جز اللّه خدايان ديگر وجود داشتند عالم فاسد شده بود و نظم و انتظام و هماهنگى و انسجام آن از بين رفته بود. ولى انسان مى تواند بنگرد و شاهد باشد كه در اين عالم هر پديده اى در اثر فعل و انفعال پديده قبلى 2.

ص: 96

بوجود آمده است (علل اعدادى) و نظام عالم، نظام همبستگى و تفاعل و تأثير و تأثر است و جهان بصورت يكپارچه و منسجم و خلاصه بصورت (نظام احسن) برپا است. پس اين جهان منظم تحت حاكميت تكوينى يك ناظم مدبّر است و اگر فرض مى كرديم كه اين عالم داراى سيستمهاى متعددى است كه هر كدام خدايى دارد.

نظام عالم از هم مى پاشيد و از بين مى رفت زيرا مى بينيم كه اين موجودات بدون احتياج به موجودات ديگر تحقق پيدا نمى كنند و نمى توانند ادامه وجود بدهند و (فاسد) مى شدند و از بين مى رفتند.

و نيز قرآن مجيد به پيامبر عظيم الشّأن اسلام حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمان مى دهد كه مردم را با (برهان) و (موعظه) به راه پروردگارش دعوت كند و حتى با كسانى كه اهل مجادله و مناظره هستند بنحو احسن (جدل) كند كه اين متد و روش همان روش (تعقلى) است كه محور و مدار آن انديشه و تعقل و استنتاج و كلى سازى (تجريد و تعميم) مى باشد و مى فرمايد:

(ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ). (1)

(اى رسول ما) خلق را به حكمت و برهان و موعظه نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با بهترين طريق با اهل جدل (مناظره) كن.

نتيجه آنكه قرآن كريم بر خلاف عقايد باطل اهل تحجّر استدلال و استنباط و تعمق در آيات و فهم عقلى كتاب خدا را تجويز مى فرمايد و بر آن تأكيد و سفارش مى نمايد. و امت اسلامى را از ظاهر بينى و تنگ نظرى و تعبّد و تسليم فكرى بر حذر مى دارد.

پس از اين مقدمه مى گوئيم:

بعد از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اوّلين مفسّر بزرگ قرآن كه 5.

ص: 97

مهبط وحى تسديدى خداوند بود امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السّلام است.

و اوّلين كسى كه در معارف قرآن و معرفت توحيد با روش عقلى و بيان ظريف و عميق فلسفى به تبيين و تفسير پرداخت آن حضرت است و با مراجعه به نهج البلاغه اين ادعا بوضوح اثبات مى گردد.

آن حضرت در فرمايشات گهربار خويش (در خطب و نامه ها و مواعظ نهج البلاغه) در تبيين حقايق قرآنى و حتى در تشريح آيات آفاقى و انفسى و نيز در بحث توحيد و صفات خداوند يكتا مسائل بكر و عميق عقلى بيان فرموده اند كه در هيچ يك از مكاتب فلسفى مشّاء و اشراق و حتى مكتب فلسفى متعاليه صدرائى ديده نمى شود و اين سخنى گزاف نيست بلكه نتيجه تحقيق و بررسى و مقايسه صاحبنظران خبره و صادقى چون استاد بى نظير و شهيد آيت اللّه مرتضى مطهرى است (قدس سره الشريف).

درست است كه امام على عليه السّلام مستقلا تفسير عقلى براى قرآن بيان نفرموده اند ولى اولا اين مطلب ناقض ادعاى فوق الذكر نيست ثانيا مگر تفسيرهاى روائى نيز جز از راه جمع شدن و مبوّب ساختن و جدا سازى روايات تفسيرى بوجود آمدند؟ و اگر پيدايش تفسير قرآن و تدوين آن از اين طريق بود متأسفانه در زمان حيات على (ع) و در زمان حيات پيامبر اكرم (ص) از نشر و تدوين احاديث جلوگيرى بعمل آمد.

خليفه دوّم بدليل آنكه قرآن و تدوين و حفظ آن تحت الشعاع احاديث و تدوين و حفظ آنها قرار نگيرد از نشر و تدوين احاديث جلوگيرى نمود! و نوشته اند حتى عمر سلمان و اباذر و ابو رافع را به جرم نقل حديث مدتى زندانى نمود! بنابر اين بيانات و روايات امام على عليه السّلام نيز سرنوشت بيانات و روايات نبوى را پيدا كرد و نقل آنها ممنوع شد بويژه كه گروه ابوبكر حساسيت سياسى نيز

ص: 98

نسبت به حضرت على عليه السّلام داشتند و نقل روايات آن عزيز را خوش نداشتند! و متأسفانه دستور دادند احاديث امام را متوقف و حتّى حديث جعل نمايند و حتى نسبت به آن بزرگوار سبّ و بى حرمتى كنند!! بنابر اين نبايد متوقع باشيم كه از حضرت على عليه السّلام آن مفسّر عظيم الشأن تفسير مستقلى اعم از روائى و عقلى در دست باشد الّا اينكه روايات و بيانات آن حضرت بطور متفرق در آثار و متون و كتب مختلف اسلامى بويژه در كتاب شريف نهج البلاغه گردآورى سيد رضى (قده) شاهد بر مدعاى ما است و افاضات آن وجود مبارك را در اين كتاب وحى گونه كه شامل بيانات عميق و ظريف عقلى و فلسفى درباره اطلاق و لاحدى و وحدانيت و بساطت خداوند متعال است ملاحظه نمائيم كه در حقيقت اين حقايق مشروح شرح آيات نورانى قرآن است كه به اجمال تنزيل يافته است. و ما بطور اختصار نمونه هائى از اين بيانات زيبا و ژرف را نقل مى نمائيم:

قرآن كريم در وحدانيت خداوند فرموده است:

(قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ). (1)

و امام (ع) در نهج البلاغه در تبين توحيد حقيقى و نفى توحيد عددى و در حقيقت در شرح آيه شريفه فرموده است:

الاحد لا بتأويل عدد. (2)

يعنى او يكى است امّا نه آن يكى كه در عدد مى آيد و دوّمى و سوّمى و ... دارد.

امام (ع) با اين عبارت موجز و پر مغز توحيد عددى را در مورد خداوند يكتا نفى مى فرمايد. يعنى اين كلمه (احد) (در قل هو اللّه احد) و در بيان امام (ع) آن احدى است كه دوئى بردار نيست و آن احدى است كه ثانى و ثالث و ... ندارد. احد يعنى 2.

ص: 99

(يكتاى مطلق) كه اين را بزرگان حكمت، (توحيد حقيقى) و (وحدت حقيقى) خوانده اند. وحدت عددى چند تايى بردار است و فرض تكرر دارد ولى وحدت حقيقى يعنى ذاتى كه (بسيط محض) است و هرگز كثرت پذير نيست و دوّمى براى او متصور نمى باشد. و نيز امام (ع) فرموده است:

لا يشمل بحدّ و لا يحسب بعدّ. (1)

يعنى هيچ حد و اندازه اى او را شامل نمى شود. و با شمارش و عدد بحساب نمى آيد.

قرآن كريم فرمود:

(و هو معكم اينما كنتم).

هر كجا باشيد خداوند با شما (حاضر) است.

و امام على (ع) فرموده است:

مع كلّ شي ء لا بمقارنة و غير كلّ شي ء لا بمزايلة (2) خداوند متعال، با همه چيز است (نه همدوش) و غير از همه چيز است (نه جداى از همه).

و فرمود:

ليس في الاشياء بوالج و لا عنها بخارج يعنى خداوند داخل اشياء نيست (حلول در آنها نكرده) مانند آب در اشياء (فرو نرفته است) ولى از اشياء هم بيرون نيست.

و نيز فرموده است:

كائن لا عن حدث موجود لا عن عدم.

يعنى: موجود است امّا حادث نيست (حادث زمانى نيست) موجود است امّا مسبوق به عدم نيست (حادث ذاتى نيست).8.

ص: 100

و نيز امام (ع) در نفى حدود و بيان اطلاق خداوند فرموده است: (1) فمن قال اين؟ بوّأه هر كه گويد: خدا كجا است؟ براى او مكان قائل شده.

و من قال فيم؟ فقد ضمّنه هر كه گويد: توى چيست؟ او را محدود دانسته.

و من قال الى م؟ فقد نهّاه هر كه گويد: كى هست؟ براى او پايان پنداشته.

و من قال كيف؟ فقد شبّهه هر كه گويد: چگونه است؟ او را تشبيه كرده است.

و من قال ذا؟ فقد وقّته هر كه گويد: در فلان وقت است، او را به زمان محدود نموده.

و من قال حتّى؟ فقد غيّاه هر كه گويد: تا فلان وقت هست براى او غايت و نهايت پنداشته.

و نيز امام (ع) فرموده است:

من وصفه فقد حدّه هر كسى او را به صفت مخلوق وصف كند او را محدود نموده.

و من حدّه فقد عدّه و هر كسى او را محدود قلمداد كند او را به عدد در آورده.

و من عدّه فقد ابطل ازله و هر كسى او را به عدد درآورد و بشمرد او را حادث دانسته است. (2)2.

ص: 101

و بعد از توجه به مباحث گذشته و قدمت تفسير عقلى قرآن كريم در مورد امام على عليه السّلام مسير و تحوّل تدريجى تفسير عقلى را مقارن پيدايش بحثهاى كلامى و اعتقادى و بروز تعصبات فرقه اى نوشته اند. و اوج گيرى بحث قضا و قدر و جبر و اختيار از همين زمان دانسته اند و گفته اند نخستين كسانى كه در بحث قدر به مناظره و مباحثه پرداخته و در مقابل جبريون عكس العمل اعتقادى نشان دادند معبّد جهنى (م 8 هق) و غيلان دمشقى بودند.

معبّد جهنى نزد حسن بصرى مى آمد و مى گفت:

هؤلاء الملوك يسفكون دماء المسلمين و يقولون انّما تجري اعمالنا على قدر اللّه!.

اين خلفا خون مردم مسلمان را مى ريزند و (در پاسخ اعتراض جنايات خود) مى گويند:

اعمال و جنايات ما بر اساس قدر و خواست خداوند جارى مى گردد! معبّد با ابن اشعث عليه حجّاج قيام كرد و به دستور وى كشته شد و غيلان دمشقى بعد از معبّد در (قدر اختيار) سخن گفت. او مردى زاهد و عالم بود كه بدست عبد الملك مروان كشته شد.

و مقابل قدريون (اختياريون)، جبريّون پديد آمدند. اوّل ايشان جهم بن صفوان از اهل خراسان بود و در سال 128 هجرى قمرى كشته شد. مذهب قدريه و جهميّه چندان پايدار نماندند ولى معتزله و اشاعره وارث ايشان گشتند كه افكار و آراء اندك آنان را به شكل مكاتبى مستقل مدوّن ساخته و گسترش دادند. بهر حال فرقه هاى كلامى هر كدام براى نشر و تبليغ مذهب خود و براى دفاع از مشرب خويش به آيات قرآن استناد مى كردند و هر گروه به زعم خويش و مطابق پيشداوريهاى اعتقادى و كلامى خود به تفسير كلامى قرآن كريم مى پرداختند.

اين مناظرات و تحولات عقلى تفسير قرآن كه از اواخر دوره اموى شروع شده بود در دوران عباسى شدت بيشترى پيدا كرد و اصحاب مذاهب مختلف كه روز بروز در

ص: 102

ازدياد بودند همه از ديدگاه مذهب خود با توسّل به مبانى عقلى و كلامى به قرآن نظر مى كردند و هر كدام عقايد خويش را بر حق و ديگرى را باطل مى دانستند! طرفداران مسئله جبر آيات اختيار را در قرآن كريم تأويل و توجيه مى كردند و پيروان مكتب اختيار آياتى را كه از آنها به نفع عقايد مجبّره تفسير مى شد تأويل و تفسير مى نمودند. و بالأخره صاحبان عقايد در اين مباحثات و مناظرات كلامى و تفسيرى به بحثهاى عقلى و (فلسفى) روى آوردند و از كتب فلسفه يونان كه به عربى ترجمه شده بود بهره گرفته و با اين معيارها به تفسير و تبيين آيات و اثبات عقايد و آراء خويش پرداختند و بدين منوال سير تدريجى تفسير عقلى به شكل خاصى رو به رشد نهاد.

همانطور كه گذشت اين سير از قرن دوّم هجرى آغاز شد و در قرن چهارم و ششم بشدت رسيد چنانكه مى بينيم در قرن چهارم شيخ الطائفه محمّد بن حسن طوسى (م 460 ه) تفسير (التبيان في تفسير القرآن) را بصورت كلامى تدوين مى كند.

و پس از آن همگام تعطيل همه آثار فكرى، تفسير عقلى نيز رو به ضعف و كاهش نهاد.

از قرن هشتم تفسير فلسفى رو به فزونى نهاد تا يكبار در قرن يازدهم هجرى با ظهور مكتب فلسفى ميرداماد و ملا صدراى شيرازى و ديگران به اوج خود رسيد.

چنانكه ملا صدرا تفاسير خود را به نامهاى (اسرار الايات) و مجموعه تفاسير را بصورت عقلى و فلسفى نوشت و بار ديگر در قرن چهاردهم تفسير عقلى به شدت رسيد.

و در حال حاضر تفسير سوره حمد توسط حضرت امام خمينى قدس سرّه الشريف و تفسير موضوعى قرآن توسط آية اللّه حاج عبد اللّه جوادى آملى (كه پنج مجلد آن به چاپ رسيده است) متضمن تفسير عقلى و عرفانى مى باشد.

ص: 103

قرن سوّم: تفسير دينورى (نقلى- ادبى- حكمى).

قرن چهارم: تفسير ابو على فارسى (ادبى- كلامى).

قرن پنجم: تفسير ابو الفتح ديلمى (ادبى- نظرى).

قرن نهم: تفسير جامى (ادبى- صوفيانه).

قرن يازدهم: سدرة المنتهى (ميرداماد) (حكمى).

تفسير مولى صدرا (حكمى).

معاصر: الميزان علامه طباطبائى (ادبى- استنباطى- نقلى- فلسفى).

تفسير سوره حمد حضرت امام خمينى (ره) (ادبى- عرفانى- حكمى).

بوجود آمد.

بايد دانست برادران اهل سنت روايات منقول از صحابيان و تابعين را به صرف صحابى بودن و احيانا تابعى بودن مورد وثوق مى دانند و احاديث و حتى اقوال منقول از آنها را از مقبولات و روايات موثق و مورد اعتماد براى تفسير آيات قرآن بحساب مى آورند زيرا آنها صحابيان و تابعين را نيز از (مصادر) تفسيرى مى شمارند.

ولى شيعه در تفسيرهاى روائى به رواياتى تكيه و اعتماد دارند كه صرفا از معصوم (پيامبر (ص) يا ائمه عليهم السّلام) باشد و روايات معصومين منقول از صحابيان و تابعان بشرط صحت شرايط نيز مورد قبول است. ولى اقوال اصحاب پيامبر (ص) بصرف صحابى بودن وثاقت و مصونيت ندارد و اگر درست هم باشد مانند اقوال ساير مسلمانان است نه در رديف قول معصوم كه ناشى از علم غيب خداوندى و متكى به (عصمت) آن مردان الهى است.

خوارج كه از تفسير به رأى آيات قرآن ترس و هراسى نداشتند و از آيه شريفه (إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ) شعار (لا حكم الا للّه) را درآوردند و منظور از آن را نفى حكومت امام على و حكومت هر كس ديگر در جامعه اسلامى مى دانستند! چگونه از جعل حديث ترس و هراس داشته باشند؟

و نيز همه كسانى كه از راه جعل حديث ارتزاق مى كردند و آن را شغل خويش قرار داده بودند چگونه مى توان از آنها جعل و وضع روايات را بعيد دانست؟ و خلاصه تعصبات جاهلانه فرقه اى و با حسن نيت! به احاديث دروغين متمسك شدن ضربه اى مهلك بود به اصالت روايات اسلامى بويژه احاديث تفسيرى كه سبب ضعف تفاسير روائى گرديد.

ساختگى صدها افراد منافق و منحرف را به نفع خود (صحابى) خواندند و با حصار صحابى بودن روى كذب و جنايات آنها مهر صحّه زدند! شخصيت هايى قلابى را به نام فقيه اعلم و عالم ازهد معرفى و مشهور ساختند و افراد مردود و مشكوك و حتى مجرم را بزرگ شمردند آنها خالد بن وليد را كه يكى از سرداران اسلام مالك بن نويره را بقتل رسانيد و دست تعدى و تجاوز بحرم او دراز كرد!! (سيف اللّه) لقب دادند و در مقابل ابر مردان و اهل فضيلت و حتى عترت پيامبر (ص) را عقب زدند و تقوى و فضائل آنها را به نامردان و فرصت طلبان و دنيا پرستان و رندان سياسى و گرگان درنده و سگان هار و روبهان حيله كار و مكار و موشان سكه پرست و منافق و ...

منسوب كردند!! در اين تحولات عمدى و سياسى و جابجائيهاى ناپسند و ضد اسلامى جعل حديث و روايت تشديد شد و خلفاى جور با توسل به زر و زور و با تمسك به تطميع و تهديد براى تحميق و استحمار مردم چهره تزوير را نمودار ساختند.

و در نتيجه تفاسير مأثور قرآن را با دخالت دادن روايات موضوعه و مجعول، بى اعتبار و مخدوش نمودند.

علّامه فقيد آيت اللّه عبد الحسين امينى در كتاب شريف (الغدير) تعداد هفتصد نفر از جاعلين و واضعين حديث را بر اساس حروف الف باء نام برده و نمونه هايى از احاديث دروغ منسوب به پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را ذكر فرموده است. (1)

و نيز علّامه مرتضى عسكرى تعداد يكصد و پنجاه صحابى ساختگى را كه وجود خارجى نداشته اند ولى در كتب و آثار اسلامى بعنوان راويان و ناقلان احاديث و روايات نبوى قلمداد شده اند، شرح داده است بخصوص كه صرف صحابى بودن 0.

ص: 108

شخصى براى صحيح قلمداد نمودن قول او براى اهل سنت كافى است و خلاصه علامه عسكرى حديث سازان دنيا پرست و مزور را رسوا ساخته است. (1)

بهر حال غير از تعصبات فرقه اى و دفاع از عقايد حزبى و فرقه اى، عوامل سياسى و حركت مزورانه و محيلانه رندان زيرك و سياست بازان بى تقوا براى ضعيف شدن بعضى از تفاسير مأثور و نيز براى ناخالص نمودن فرهنگ اصيل اسلامى كه انسانهاى عدل گرا و ظلم ستيز پرخاشگر عليه ظالمان مى پرورد، بسيار مؤثر و آسيب رسان بوده است.

سبب ضعف تفسير روائى شوند و پس از اين، اشخاصى بودند كه، هر گفتارى را مى شنيدند بنام تفسير وارد مى كردند و هر چه به فكر ايشان مى آمد بر آن اعتماد مى نمودند و ديگران به گمان اينكه اقوال ايشان اصلى است آنها را بعنوان تفسير فراهم مى ساختند. در حقيقت (حذف اسناد) يكى از خطرناكترين اسباب و علل ضعف تفسير مأثور است. زيرا جعليات و اسرائيليات نيز بعنوان اخبار صحيح (بدون سند) وارد تفسير شدند.

ذليل مى شماردند قيام كردند.

زمزمه عقايد شعوبيه از اواخر عهد اموى آغاز و از شروع خلافت بنى عباس علنى تر شد و در قرن سوّم هجرى به نهايت شدت خود رسيد. فرقه شعوبيه در ادامه نهضت فرهنگى خود از مرز ديندارى و ديانت خارج گرديده و درست مطابق مواضع اعراب با آنها مقابله به مثل مى كردند. (1)

خلاصه نژاد پرستان عرب كه به تحقير ايرانيان مى پرداختند و شعوبيه كه به تحقير عرب مبادرت مى كردند و هر دو به فضيلت و برترى خويش در اين مصاف و مبارزه دست به جعل حديث و روايت زدند كه در هر صورت جعل و وضع حديث بدست هر كس و هر گروه به ضرر اسلام و به ضعيف شدن بعضى از تفاسير روائى منجر شد.

چنين مسائلى وجود ندارد. و خلاصه اين عالمان جديد الاسلام پاسخ مسائل را با مطالعاتى كه در دين يهود داشتند كه آنهم غالبا با مطالب غير واقعى و افسانه آميخته بود، قصص و داستانهاى قرآن را گزارش مى كردند. سپس اين مطالب در ميان مسلمانان رايج گشت و مسلمين نيز بدون آنكه در ريشه اينگونه مطالب مطالعه كنند و مأخذ آنها را باز يابند آنها را بعنوان يك حقيقت بطور ناخودآگاه در تفسير خود آوردند. همچنين منافقين صدر اسلام كه غالبا متشكل از يهوديان بودند آگاهانه بمنظور ايجاد تزلزل در ايمان مردم و زوال شكوه و عظمت اسلام روايات مجعول و ساختگى را به اذهان آنها تحميل مى كردند بهمين جهت در قرن سوم هجرت نقد اخبار و احاديث بصورت علمى درآمد و سپس محققان اسلامى به تنظيم مسائل مربوطه پرداختند و قواعد و ضوابطى را براى شناخت احاديث و مآخذ آن منظم كردند.

ابن خلدون مى نويسد:

(اقوال اهل كتاب و آراء آنها كه به اسرائيليات از يهوديان و نصرانيات از ترسايان، شهرت يافتند در تفسير قرآن راه يافته است و مطالب غث و سمين و مردود و مقبول جايى را در تفسير قرآن براى خود باز نموده اند). (1)

ورود اسرائيليات و مطالب بيگانه در تفسير قرآن داراى عوامل اجتماعى و فرهنگى و دينى بوده است.

ابن خلدون يكى از عوامل ورود اسرائيليات در فرهنگ اسلامى را جهل و بيسوادى مردم تازى آن روز مى داند و مى نويسد:

(تمايل و گرايش عرب آن روز به شناخت اسباب و علل و مبدأ آفرينش و بالأخره اسرار وجود و نيز شناخت هر حقيقتى كه مالا با حوادث و رويدادها پيوند دارند سبب گشت تا7.

ص: 114

براى فهم و پاسخ آنها به اهل كتاب مراجعه كنند و از آنها بخاطر اينكه تصوّر مى كردند كه داراى احاطه بيشترى در اين مطالب مى باشند استمداد نمايند. شايد مجوّز مفسرين در رجوع به اهل كتاب و قبول روايات و آراء آنها اين بود كه اينگونه مطالب هيچگونه پيوند و رابطه اى با احكام و مسائل اعتقادى خاص اسلام نداشته تا درباره آنها احتياط و تعمق بيشترى مبذول دارند و اخبار نادرست را بشناسند). (1)

بهمين جهت مفسرانى در اين عصر سهل انگارى و مسامحه را در قبول اين روايات و آراء اهل كتاب روا دانسته و ناخودآگاه آنها را در تفسير قرآن كريم راه دادند.

رواياتى كه اهل تورات نقل مى كردند و بويژه داستانسرايان و قصه گويان آنها كه نوعا تجمعى براى داستانسرائى آنها فراهم مى آمد. اين روايات را مسلمين نيز مى شنيدند. قصه گويان در شرح قصص قرآن با تفصيل بيشترى سخن مى گفتند زيرا همانطور كه قبلا اشاره شد در تورات و بخصوص در سفر تكوين رواياتى كه مربوط به آفرينش است و اخبار مربوط به قصه آدم، سخنانى مفصل تر از قرآن دارد (اگر چه آن تفصيلات و سخنان غالبا خيالى بوده و معقول نمى باشد و مسلما وحى الهى نيست). در حالى كه در موارد مذكور قرآن مجيد به اختصار و اجمال سخن گفته است.

جاحظ در كتاب البيان و التبيين نام تنى چند از اين داستانسرايان را آورده و راجع به يكى از آنها به نام ابو موسى اسوارى مى گويد:

(وى يكى از اعجوبه هاى دنيا از نظر وسعت اطلاع و قوّت حافظه و ميان قصه هاى تورات و قرآن مقايسه مى كرد چون هم حافظ تورات بود و هم حافظ قرآن). (2)

ابن نديم مى گويد: تورات در قرن سوّم هجرى بوسيله احمد بن سلام به زبان 6.

ص: 115

عربى ترجمه شد. (1) و يهوديان بيش از ديگران در ورود مسائل دينى آنها به تفسير و حديث مؤثر بوده اند زيرا آنها بيش از ديگران مستقيما با تازيان در تماس بوده و بخاطر اينكه برخى يهوديان از حسن شهرت و اهميت مقامات دينى برخوردار بودند با اعتماد خاص منقولات آنها را مى پذيرفتند.

دكتر محمد حسين ذهبى صاحب التفسير و المفسرون، ورود اسرائيليات در تفسير قرآن كريم را در عهد صحابه مى داند زيرا ذهبى يكى از (مصادر تفسيرى) در نزد صحابيان را (اهل كتاب) معرفى مى كند! ذهبى مى گويد:

(صحابيان در مورد قصص و داستانهايى كه در قرآن كريم مجمل بيان شده بود تفصيل آن را از اهل كتاب مى پرسيدند ولى به پيروى از گفتار پيامبر اكرم (ص) كه در مورد اخبار اهل كتاب فرموده بود: فلا تصدّقوا اهل الكتاب و لا تكذّبوهم پاسخ آنها را تصديق يا تكذيب نمى كردند. البته بسيارى از سئوالات در مورد تفصيل بيشتر داستانهاى قرآن بيهوده بود. مانند: رنگ سگ اصحاب كهف! مشخصات قاتلى كه در سوره بقره آمده است! و اندازه كشتى حضرت نوح (ع) و نوع چوب آن! و مانند آن. و اسرائيليات عموما داستانهاى خيالى و ساختگى است كه وارد كتب تفسير گرديده است). (2)9.

ص: 116

دروغگو ناميدند.

ذهبى مى نويسد: (1) نام او حصين بوده است و پيامبر اكرم (ص) او را عبد اللّه ناميده اند و عبد اللّه بن سلام كسى است كه در برابر انقلابيون مسلمان كه در مقابل عثمان لشگر آرائى كرده و بر او شوريده بودند، سخنرانى كرد و انقلابيون را [با صحبتهاى خود] از عثمان دور ساخت.

و از عبد الملك بن عمير روايت شده، هنگامى كه انقلابيون بر عثمان شوريدند؛ عبد اللّه بن سلام نزد عثمان آمد. عثمان گفت براى چه به نزد من آمده اى؟

گفت: براى ياريت آمدم.

عثمان گفت: بر مردم خروج كن و بر آنها بشور و آنان را از من دور كن. و تو اگر بيرون دار الخلافه باشى براى من بهتر است تا آنكه داخل باشى. عبد اللّه بن سلام بر مردم خروج كرد و گفت: اى مردم نام من در جاهليت (فلان) بود و رسول خدا مرا (عبد اللّه) ناميده و آياتى در قرآن درباره من نازل گشته. آيه:

وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ). (2)

از بنى اسرائيل شاهدى (چون عبد اللّه بن سلام عالمى) بر مثل قرآن گواهى داد و ايمان آورد و شما تكبر ورزيديد.

و بنابر احتمال ضعيف آيه:

قُلْ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ. (3)

بگو تنها گواه بين من و شما خدا و عالمان حقيقى به كتاب خدا كافى خواهند بود.

درباره من نازل شده. براى خدا شمشيرى است در غلاف و فرشتگان در جوار شما3.

ص: 119

هستند در اين شهر و بلدى كه بر رسول خدا وحى الهى نازل شده پس خدا را در نظر بگيريد درباره اين مرد (عثمان)، و او را نكشيد، بخدا قسم اگر او را بكشيد فرشتگان از جوار شما دور مى شوند و شمشير خدا از غلاف بر عليه شما كشيده مى شود بطورى كه تا قيامت ديگر به غلاف نمى رود؛ (و هميشه بسوى شما و بر روى شما كشيده است). انقلابيون گفتند: بكشيد يهودى را و كشتند عثمان را ...). (1)

بهر حال عبد اللّه بن سلام كه پيش از ايمان آوردنش به اسلام عالم بلكه اعلم يهوديان بوده در ورود اسرائيليات به تفسير قرآن قطعا مؤثر بوده است.

علماء و دانشمندان است و مانند درخت بزرگى است كه ما او را رها كرديم (و از او استفاده نكرديم). بهر صورت يكى از كسانى كه در ورود اسرائيليات به تفسير مأثور مؤثر بوده كعب الاحبار است و تعريف معاويه از كعب وضع و موضع و موقعيت حديثى وى را بيشتر روشن مى كند.

احاديث زيادى از ابن عباس است كه بعضى از آنها صحيح نمى باشد. (1)

مسلمين راه يافت و در تفسير قرآن نيز براى خود جائى باز كرد و مسلمين تفسير خود را با آن اخبار تكميل مى كردند و حتى بزرگان صحابه امثال ابن عباس نيز از اين كار مستثنى نبود. (1)

مراجعه به اهل كتاب و استفاده از آنها را دوست نمى داشت. (1)

و در حديث ديگرى نقل گرديده، عمر صحيفه اى از اهل كتاب نزد پيامبر اسلام (ص) آورد، حضرت خشمگين گشت و فرمود:

أمتهوّكون فيها يابن الخطاب؟

و نيز بخارى مى نويسد: ابن عباس به مردم گفته بود:

مسلمانان آيا [سزا است از اهل كتاب سئوال كنيد؟ در حالى كه كتاب شما [قرآن كه خداوند آن را به پيامبرش فرو فرستاد، تازه ترين اخبار به خداوند است كه آن را مى خوانيد [و هنوز] سالخورده و پير نگشته و خداوند شما را هشدار داد كه اهل كتاب آيات الهى را جابجا و تحريف كردند. و آن را دگرگون ساختند و گفتند كه [همانگونه است كه از جانب خدا نازل شده است. بدين منظور كه متاعى ناچيز بدست آورند (لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا) (2) آيا خداوند شما را از سئوال از آنها نهى نكرد؟

سوگند به خدا هرگز مردى از اهل كتاب نديدم كه راجع به كتاب شما از شما سئوال كند. (3)

و نيز احمد امين روايت مربوط به نهى پيامبر اكرم (ص) از تصديق اهل كتاب را آورده است. كه فرمود:

اذا حدّثكم اهل الكتاب فلا تصدّقوهم و لا تكذّبوهم. (4)

آنگاه كه اهل كتاب شما را حديث كنند نه آنها را تصديق كنيد و نه تكذيبشان نماييد.

مسلما عبد اللّه بن عباس كه از شاگردان برجسته و بنام امام على عليه السّلام است ر.

ص: 124

به چنين كار مذموم و منهى مبادرت نمى كند چه رسد به اينكه اهل كتاب را از مصادر تفسيرى خود قرار دهد! و ناقل اسرائيليات و مجعولات در تفسير قرآن باشد.

چنانچه مراجعه ابن عباس به اهل كتاب را صحيح فرض كنيم مسلما اين كار براى آشنائى با افكار و آراء و اخبار آنها بوده نه براى كسب علم و اخبار آنها براى شرح و تفسير قرآن كريم اگر چه روايات اهل كتاب درباره داستانها و قصص قرآن و رواج آنها در ميان مسلمين براى ورود اسرائيليات در تفسير قرآن بى اثر نبوده است.

كه البته مفسرين و دانشمندان اسلامى سعى خود را در تهذيب تفسير قرآن كريم از اسرائيليات مجدّانه مبذول داشته اند و تا حد زيادى توفيق الهى در اين كار نصيب آنها گرديده است.

براى تكميل بحث گذشته بطور اجمال مصادر تفسيرى ابن عباس را ذكر مى نماييم:

پيامبر گرامى (ص) ابن عباس را (فارس القرآن) خواندند: چنانكه در حديث زير اين مطلب آمده است:

پيامبر (ص) فرمود:

حذيفة: من اصفياء الرّحمن و ابصركم بالحلال و الحرام.

و عمّار بن ياسر: من السابقين.

و المقداد بن الأسود: من المجتهدين.

و لكلّ شي ء فارس و فارس القرآن، عبد اللّه بن عبّاس. (1)

حذيفه: از بزرگان و از برگزيدگان خداى مهربان و نسبت به شما داراى بينش فزونترى در حلال و حرام است.

و عمار بن ياسر: از پيشتازان در ايمان است.

و مقداد بن اسود: از مجتهدان مى باشند.

براى هر امرى، فارس و سواركارى وجود دارد و فارس و سوار كار قرآن، عبد اللّه بن عباس است.

و نيز پيامبر (ص) فرمود:

(تا ابن عباس، نابينا نگردد و از علم بهره سرشارى نگيرد، نخواهد مرد). (2)

و نيز پيامبر درباره او فرمود:

اللّهمّ بارك فيه و انشر منه. و فرمود: اللّهم آته الحكمة. (3)

بهر تقدير يكى از مصادر مهم تفسيرى ابن عباس پيامبر اكرم (ص) بود كه در مصاحبت با آن حضرت و لو در سن كم بهره مند و موفق بود.9.

ص: 126

و نيز ابن عباس گفته بود:

شعر ديوان عرب است. هرگاه حرفى از قرآن براى ما مبهم به نظر مى آمد، قرآنى كه خداوند آن را به زبان عربى نازل كرد. براى شناخت آن به شعر استناد مى كرديم. (1)

نافع بن ازرق از ابن عباس درباره مقادير فراوانى از مفردات قرآن سؤال كرد، و از او درخواست نمود تا براى توضيح معانى آن به اشعار كهن عربى استشهاد نمايد.

ابن عباس حدود صد كلمه از كلمات قرآن را همراه با شواهدى از اشعار كهن عربى براى نافع بن ارزق تفسير كرد. جلال الدين سيوطى كلماتى كه ابن عباس براى نافع تفسير نموده بود هشتاد و سه مورد آن را همراه با اشعارى كه ابن عباس بدانها استشهاد نموده آورده است. (2)

و مجلسى (ره) در بحار نقل نموده كه پيامبر اكرم (ص) فرموده اند:

اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه. (3)

و شايد ابن عباس با توجه به اين حديث، اين روش را در تفسير قرآن دنبال كرده است.

ابو الفرج اصفهانى در كتاب خويش آورده كه ابن عباس به طرز عجيبى برخى از اشعار عمر بن ابى ربيعه را در خاطرش سپرده بود و مى توانست برخى از قصائد وى را آغاز تا انجام و بالعكس، از بر بخواند و نسبت به اشعار وى اظهار علاقه مى نمود. (4)

اين روش ابن عباس مورد توجه و عمل ديگر مفسران بعد از وى قرار گرفت 3.

ص: 128

چنانكه صحابيان و تابعين در توضيح لغات غريب و پيچيده قرآن، به اشعار، استشهاد و استدلال مى نمودند. (1)

خلاصه بنيان گذار طريقه اى در تفسير بود كه بعدا به نام (مكتب و روش تفسير لغوى) معروف شد. و اين طريقه و روش در طول تاريخ تفسير قرآن كريم استمرار يافت و بايد دانست غالب مواردى كه در تفاسير به شعر كهن عربى استشهاد گرديده مربوط به تفسير و توضيح لغات و واژه هاى قرآن است و هرگز محققين و مفسرين بزرگ نخواسته اند شعر جاهلى را اصل قرار دهند و آيات فصيح و بليغ قرآن را بر آن منطبق سازند بلكه صرفا فهم زبان و مراد آيات بخصوص واژه ها مورد نظر بوده است.

براى ابن عباس قانع كننده نبود تا آنكه از زبان آن اعرابى شنيد و پذيرفت. (1)

حاصل بحث آنكه ابن عباس با داشتن مصادر تفسيرى قوى و اصيل مانند وجود مبارك پيامبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و وجود الهى امير المؤمنين على بن ابيطالب كه باب مدينه علم النبى بود و نيز با تحقيق و تفحّص در مراد و منظور اعراب در اشعار و حتى در واژه هاى باديه نشينان به اعتبار اينكه خداوند قرآن را به لسان قوم عرب ارسال فرموده بود، ديگر ايشان مستغنى بود از مراجعه به اهل كتاب در تفسير و تبيين قرآن بويژه كه بسيارى از مطالب اهل كتاب مخدوش و غير قابل اعتماد و فاقد اعتبار و ارزش اعتقادى و اسلامى بود.

و بفرض مراجعه ابن عباس به بزرگان اهل كتاب كه مسلمان شده بودند به منظور اطلاع و آگاهى از طرز تفكّر و نتيجه تحقيق آنها و آشنائى با اخبار و قصص آنها بوده است نه بمنظور اين بوده كه گفته ها و اخبار و روايات آنها را بدون دليل تصديق كند، و آنها را ملاك درك مراد اللّه در قرآن قرار دهد، چه كه پيامبر نيز فرموده بود كه قول اهل الكتاب را نه تصديق كنيد و نه تكذيب [تا با معيارهاى قرآنى و بيان رسول اللّه (ص) صحت و سقم آنها مبرهن و روشن گردد].

2- تفسير بحر العلوم، ابن ليث سمرقندى.

3- الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ابى اسحق ثعلبى.

4- معالم التنزيل، ابى محمد حسين بغوى.

5- المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، ابن عطيه اندلسى.

6- تفسير القرآن العظيم، ابى الفداء الحافظ ابن كثير.

7- الجواهر الحسان في تفسير القرآن، عبد الرحمن الثعالبى.

8- الدرّ المنثور في التفسير المأثور، جلال الدين سيوطى.

ب: تفاسير مأثور مشهور شيعه اماميه 1- تفسير قمى، على ابن ابراهيم قمى.

2- تفسير نور الثقلين، عبد العلى حويزى.

3- تفسير البرهان، سيد هاشم بحرانى.

4- الهادي و مصباح النادي، سيد هاشم بحرانى.

5- تفسير الصّافي، ملّا محسن فيض كاشانى.

6- تفسير الائمة لهداية الامّة، ميرزا محمد رضا نصيرى طوسى.

7- تفسير عيّاشى، محمد بن مسعود بن عيّاشى مسلمى.

8- التفسير بالمأثور، مولى على اصغر قائنى.

سال 224 هجرى قمرى بدنيا آمد و به سال 310 هجرى قمرى وفات نمود و تفسيرش به تفسير طبرى معروف گرديده است.

تفسير طبرى در سال 270 بپايان رسيد و بزودى شهرت يافت و در زمان منصور ابن نوح سامانى به فارسى ترجمه گرديد. (1)

بنابر اين يكى از قديم ترين متن هاى فارسى زبان بشمار مى آيد. درباره اطلاعات وسيع و مقام علمى طبرى ميان دانشمندان بعد از وى اتفاق نظر وجود دارد و كتاب تفسير وى از نظر (نقلى) براى بسيارى از مفسران بعد از وى مرجع مهمى محسوب مى شود و از نظر تفسير عقلى نيز خالى از اهميت نيست. اين كتاب درسى جزء تنظيم شده است.

جلال الدين سيوطى درباره تفسير طبرى گفته است:

(تفسير طبرى بزرگترين و گرانقدرترين تفاسير است). (2)

طبرى پس از نقل اقوال مفسران و دانشمندان پيشين درباره آنها اظهار نظر مى كند و پاره اى از آنها را بر پاره ديگر ترجيح مى دهد. و اين عمل در قرن سوم هجرى قمرى قدمى بزرگ درباره دقت نظر و فحص و بحث در اقوال مفسرين سلف است.

بهر حال تفسير طبرى يكى از تفاسير به مأثور و مشهور اهل سنّت است كه مورد استفاده عموم مفسرين عامه و خاصه مى باشد.

قرآن بنام (بحر العلوم) و معروف به تفسير ابى ليث سمرقندى مى باشد.

تاريخ وفات سمرقندى سال 373 هجرى قمرى است و بعضى گفته اند 375 مى باشد. تفسير بحر العلوم بصورت خطى در سه جلد بزرگ در دار الكتب مصر موجود است. و دو نسخه خطى از آن در دانشگاه الازهر وجود دارد.

در اين تفسير، تفسير به رأى ممنوع گرديده و شرح و بيان آيات قرآن بر اساس روايات و احاديث صحابيان و تابعين و اشخاص بعد از آنها مى باشد. ولى اسناد آنها ذكر نگرديده است و به ندرت از اسناد روايات ياد شده، در اين تفسير جمع بين تفسير بالرّواية و تفسير بالدّراية شده با اين توضيح كه جانب تفسير روائى و نقلى بر جانب تفسير عقلى آن غالب است و بهمين جهت اين تفسير از تفاسير مأثور است.

ثعلبى در سال 427 هجرى قمرى وفات نموده است. (1)

ثعلبى گفته است كه: من در تفسير خود از قصص و روايات، وجوه و قراءات و عربيت و لغات و اعراب و تفسير و تأويلات، معانى و غوامض مشكلات و احكام و فقه را بدون آنكه در بابهاى بخصوص باشد درج نمودم و اين تفسير را (الكشف و البيان عن تفسير القرآن) ناميدم.

(عبد الغفار بن اسماعيل الفارسى در كتاب سياق تاريخ نيشابور از ثعلبى ياد كرده و او را ثنا گفته است و درباره اش گفته: او (ثعلبى) صحيح النقل و موثوق به است و او كثير الحديث، كثير الشيوخ مى باشد). (1)

شده و چهار جزء آن در دار الكتب المصريه موجود است (فقط جزء سوّم و پنجم و هشتم و دهم). ابن عطيه از تفاسير مأثور ديگر نيز در كتاب تفسير خود آورده و از طبرى زياد نقل مى كند و به شعر عربى نيز بسيار استشهاد كرده است.

الحسان. ثعالبى متوفى 876 هجرى قمرى در مدينه مى باشد، تفسير ثعالبى از تفاسير مأثور است و در آن از روايات و احاديث مأثوره نقل گرديده، ولى بدون اسناد و بعضى از روايات اسرائيلى نيز در آن ديده مى شود. او متذكّر قراءات نيز شده و صناعت نحو را نيز در تفسير مورد استفاده قرار داده است.

او در بعضى از موارد براى اثبات معانى ذكر شده در تفسير خود به اشعار عربى نيز استشهاد نموده است.

قدس رضوى است.

جلد دوّم ذكر نشده از ابتداى سوره مريم تا آخر سوره فاطر است، تاريخ ختم تأليف آن بامداد روز 25 ماه مبارك سال 1071 مى باشد.

جلد چهارم و پنجم مشتمل بر سوره مباركه يس تا آخر قرآن است كه در تاريخ 16 ذى حجه سال 1072 هجرى قمرى از تأليف آن فراغت يافته است. اين نسخه تحت شماره 1565 در دفتر كتابخانه آستان قدس رضوى ثبت شده است.

باب دوّم: در فضيلت و مقام قرآن.

باب سوّم: در اخبار وارد در ثقلين و معنى آنها.

باب چهارم: در اينكه قرآن مشتمل بر تمام مطالب است.

باب پنجم: در اينكه تأويل قرآن را جز ائمه (ع) نمى توانند بفهمند.

ابواب ديگر در موضوعات مختلف است مثلا موضوع اينكه قرآن داراى ظاهر و باطن، محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ و عام و خاص مى باشد و همچنين تقسيم مطالب قرآنى. معنى ثقلين و علت نزول قرآن به عربى رد احاديث مخالف قرآن، اوّلين و آخرين سوره اى كه بر پيغمبر نازل شده است. ذكر فهرست كتبى كه مورد مراجعه مؤلف بوده است. كليه اين مطالب با اخبار ضمن ذكر روات، بدون تصرّف و دخالت نقل شده است. اين كتاب در سال 1095 در شش مجله تأليف شده و در دو مجلد در تهران به چاپ رسيده است نسخه خطى الهادى و المصباح النادى تحت شماره 6685 كتابخانه آستان قدس رضوى به ثبت رسيده است.

تفسير صافى بر اساس روايات و احاديث بويژه روايات منقول از اهل بيت عصمت عليهم السّلام تدوين گرديده است. زيرا صاحب تفسير مى نويسد:

(ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام و احكام و سنن و آداب و حلال و حرام و ظاهر و باطن و ... قرآن را جز رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيتش كه مهبط وحى خدا هستند كسى نمى داند).

و بعضى از كتب احاديث ديگر را مورد نظر قرار داده است.

در اوّل تفسير خود صريحا اشاره مى كند كه من از تفسير عسكرى (منظور تفسير حضرت امام حسن عسكرى (ع) است) و تفسير على ابن ابراهيم هاشم قمى چيزى فروگذار نكرده ام. كتاب ديگرى به نام مختصر تفسير الائمه به زبان فارسى هم دارد كه اين تفسير در شش جلد تنظيم شده و مجلداتى از آن در نجف اشرف موجود مى باشد. با توجه به متن تفسير الائمة كه از روايات مأثور معصومين عليهم السّلام استفاده شده و با توجه به اينكه تفاسير مأثور و مهمى چون تفسير مأثور امام عسكرى عليه السّلام و تفسير مأثور على بن ابراهيم قمى از مصادر و مراجع اين تفسير بوده اند تفسير الائمة از تفاسير مأثور مشهور شيعه اماميه بشمار رفته است. (1)

ابن النديم (1) 208 تأليف به او نسبت مى دهد. عياشى ما ترك پدر را كه بالغ بر سيصد هزار دينار بوده در راه علم و حديث انفاق نموده و خانه اش مانند حجره مدارس مجمع اهل علم و دانش بوده است در هر گوشه جمعى به تحرير و تصحيح و مقابله و خواندن كتب علمى مشغول بوده اند؛ او داراى دو مجلس، يكى براى عموم و ديگرى محضر خواص بوده است.

تاريخ قطعى فوت او معلوم نيست لكن شيخ صدوق متوفى بسال 381 و شيخ تلعكبرى متوفى به سال 385 از شاگردان فرزند او بوده اند.

جعفر بن قولويه متوفى به سال 369 بواسطه شيخ كشى از او روايت كرده است.

بنظر مى رسد معاصر شيخ كلينى و محمّد بن قولويه شاگرد سعد بن عبد اللّه بن ابى خلف اشعرى قمى متوفى به سال 300 يا 301 بوده است.

تفسير عياشى بر اساس روايات و احاديث نوشته شده و متضمن مناقب خاندان رسالت و اهل بيت عصمت عليهم السّلام مى باشد و از تفاسير مأثور شيعه اماميه است. متأخرين از اين كتاب بسيار نقل كرده اند از اين تفسير دو نسخه موجود است كه تاريخ كتابت آن تقريبا 1154 بوده است.

امّا مراد از رأى در اينجا اجتهاد شخص است، اعم از آنكه با شروط خاص آن باشد يا بدون شروط آن، صحيح باشد يا فاسد.

بنابر اين مقصود از تفسير برأى، تفسير قرآن كريم است به اجتهاد. و آن بر دو قسم است:

قرآن را برداشته به رأى خود تفسير كنند). (1)

و در زمان حضرت على عليه السّلام يعنى اندكى پس از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيش بينى آن حضرت به وقوع پيوسته با آنكه ره يافتگانى چون على (ع) و امام حسن و امام حسين عليهما السلام در ميان مردم بودند مفسّرانى از آنگونه كه ايشان از آنها بيم داشتند و نسبت به آنها هشدار داده بودند ظاهر شدند و به تحريف حقايق اسلامى و تفسير دلخواه آيات قرآنى پرداختند! امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السّلام در نهج البلاغه درباره اين گروه فرموده اند:

و آخر قد تسمّى عالما و ليس به فاقتبس جهائل من جهّال و اضاليل من ضلّال و نصب للنّاس اشراكا من حبائل غرور و قول زور قد حمل الكتاب على آرائه و عطف الحقّ على اهوائه ...

يقول: اقف عند الشّبهات و فيها وقع! و يقول: اعتزل البدع و بينها اضطجع! فالصّورة صورة انسان و القلب قلب حيوان! لا يعرف باب الهدى فيتّبعه و لا باب العمى فيصّد عنه! و ذلك ميّت الاحياء. (2)

بنده ديگر خويش را دانشمند و عالم مى نامد و چنين نيست. پس نادانيها را از نادانان فرا مى گيرد. و گمراهى را از گمراهان و براى مردم از رشته هاى غرور و خود فريبى و سخنان دروغ دامها قرار مى دهد. همانا كه قرآن را بر انديشه ها و آراء شخصى خود حمل و منطبق مى كند! و حق را بر خواسته هاى خويش ...7.

ص: 145

گويد: كه در برابر شبهه ها توقف مى كنم و در آن فرو مى افتد! و گويد: از بدعتها گوشه مى گيرم امّا با آن دست در آغوش است! صورت او صورت انسان است و قلبش قلب حيوان! نه در رستگارى را مى شناسد تا پيروى آن كند، نه در كوردلى را تا در مقابل آن باز ايستد! او مرده زندگان است.

همچنين تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم آنجا كه خداوند در پاسخ او مبنى بر چگونگى زنده شدگان دستور مى دهد چهار پرنده را گرفته سر ببرد و گوشت و استخوان آنها را درهم آميزد؛ (1) به اينكه: خداوند به خليل خود ابراهيم دستور داد:

طاووس بخل، كلاغ حرص، كركس غضب، خروس شهوت را سر ببرد!! هنگامى كه او با (كارد صدق) اين پرندگان را سر بريد و آثار آنها از وجود او بريده شد وسيله اى براى گناه و درى به سوى آتش در وجود او باقى نماند و لذا آتش بر او سرد و سالم شد. (2)

اينها از مصاديق بارز تفسير به رأى ممنوع در قرآن كريم بشمار مى روند كه نويسندگان و مفسران آنها بدون هيچ دليل و قرينه اى ظواهر آيات را بر اساس نظر و عقيده شخصى و منطبق بر اغراض شيطانى خود تفسير نموده و مفاهيم و معانى آيات را بصورت انحرافى و ناصواب بر آراء خود انطباق داده و در حقيقت فكر و انديشه شيطانى خود را بر آيات قرآن تحميل نموده اند.

و بنگريد به (تفسير به رأى ممنوع قرآن كريم) درباره سوره (فلق) از نويسنده اى كه مى گويد:

(بگو پناه مى برم به نوزايى قوانين، سررشته دار سپيده دمان، سپيده دمان انقلاب، سپيده دمان سياهى شكافى تاريكى شكن، اغوا شكن، تزوير شكن، اوهام شكن، خرافه شكن، بيداد شكن، از شر آنچه كهنه شده است ... و از شر هر نظام سياهى! كه با فضاى هستى آنها را فرا گيرد و از شر قدرتهاى افسونگر و دمنده در گره هاى اراده خلقها با وسائل تبليغى، رسانه هاى گروهى ...). (3)0.

ص: 147

مفسّر ديگرى در تفسير آيه (إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ مى گويد:

(منظور از سماء، آسمان اديان است كه در هر ظهور مرتفع مى شود به ظهور بعد. شكافته يعنى باطل و منسوخ مى شود) (1).

مفسّر ديگر در مورد آيه اى كه مى فرمايد: (آيا نديدى جمعيتى را كه از ترس مرگ خانه هاى خويش را رها كرده از آنجا گريختند در حالى كه هزاران نفر بودند، خداوند به آنان فرمود: بميريد سپس آنها را زنده كرد خداوند نسبت به بندگان خود نيكى و احسان مى كند ولى بيشتر مردم در برابر او ناسپاسند)؛ چنين مى نويسد: (خداوند جمعيت ترسو را گرفتار سرانجام تلخ نمود و به آنها گفت بميريد نه آنكه واقعا آنها را بميراند، بلكه منظور اين است كه دشمن را بر آنها مسلّط ساخت و استقلال را از ايشان گرفت و جمعيتشان را پراكنده ساخت و سپس آنها را زنده نمود يعنى، استقلال و شوكتشان را به آنها باز گردانيد و اين تأديبى بود كه براى آنان ... اين است معنى زندگى امّتها و مرگ آنها). (2)

نويسنده اين تفسير در سراسر قرآن هر موردى با مطابقت خارق العاده و اعجاب انگيز روبرو شده با تلاش فراوان به تأويل آن پرداخته و نظرات شخصى خود را به قرآن كريم نسبت داده است!! نويسنده ديگرى كه يك پزشك است در مورد آيه مذكور و آيات ديگرى كه در قرآن كريم حاكى از زنده شدن موجودات مرده در همين جهان است مانند آيات 67 و 68 تا 73 بقره و نيز داستان حضرت ابراهيم و پرندگان و ماجراى مردن و زنده شدن پيامبر بنى اسرائيل با چهار پايش همه اين موارد را دليل بر امكان احضار روح گرفته و مى گويد: اينها نشانگر آن است كه احضار ارواح ممكن است ولى راه آن را بايد به 8.

ص: 148

فرموده قرآن كريم از اهلش بپرسيد (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) بايد از متخصصين اين فن سؤال كرد! همين مفسّر در مورد آياتى كه با صراحت مى فرمايد در قيامت تمام اندام شما مانند دست و پا و غيره شهادت مى دهند مى گويد مراد آيات اين است كه شهادتى غير از آنكه معمولا مردم مى شناسند وجود دارد و آن شهادت همان است كه امروزه به (انگشت نگارى) مشهور است! (1) يكى ديگر از مدعيان تفسير درباره (اقيموا الصّلوة) نماز را بپا داريد.

مى نويسد: منظور آن است كه (آتش انقلاب را بپا داريد) وى معتقد است (صلوة) يعنى آتش انقلاب و دليل آن را آيه اى مى داند كه فرموده همانا صلوة شما را از زشتيها و ناپسنديها باز مى دارد و در حال حاضر حدود يك ميليارد نفر مسلمان نماز مى خوانند ولى هرگز از فحشاء و منكرات دورى نگزيدند. در اين صورت اگر صلوة بمعناى نماز باشد اين آيه دروغ خواهد بود، زيرا ادعاى قرآن كريم عملا واقع نشده است.

پس ناگزيريم بگوئيم صلوة مفهوم ديگرى دارد! و آن آتش انقلاب است و اينكه آيه (صلّوا) نگفته بلكه (اقم) گفته است يعنى (بپا داريد) تأييد ديگرى است بر ادعاى ما. (2)

و شاهديم كه تمام اين انحرافات (در تفسير به رأى آيات) اعم از اينكه به اسبق تصميم و اغراض شيطانى باشد يا با حسن نيت و تحليل روشنفكر مآبانه؛ هر دو سر از يك جا در مى آورد و آن با پيشداورى و ذهنيت قبلى، آيات نورانى قرآن را تفسير كردن و اعتقادات و نظرات شخصى و حزبى و قومى و فرقه اى را به قرآن كريم 2.

ص: 149

تحميل نمودن كه عقلا و شرعا اين عمل مذموم و ممنوع است.

گفتارشان درست باشد عملشان از روى نادانى بوده قرآن را از غير اهلش فرا گرفته اند و امّا اگر دچار خطا و اشتباه شده سخنشان مطابق با واقع امور نباشد جايگاهشان آتش جهنم خواهد بود.

ص: 153

[...]

ص: 154

ص: 155

گوشه گيرى كرد كه از آن به بعد واصل و همفكرانش (معتزله) خوانده شدند.

البته با دقت در كتب تاريخى مى توان دريافت كه اختلاف حسن بصرى و واصل ابن عطا چه اين مورد محدود نبوده و آنان در مسائلى؛ چون، قدر، امامت، قضاوت و درباره اصحاب پيامبر (ص) اختلاف داشته اند.

در اينجا لازم است بطور اجمال و اختصار به ذكر اصول اعتقادى و دينى و فرقه اى معتزله بپردازيم تا موضع اين مكتب در تفسير و تبيين قرآن مجيد بهتر روشن گردد، زيرا ذكر موضع آنها در تفسير قرآن بدون يادآورى و بيان مبانى اعتقاديشان مفيد فايده نخواهد بود.

توحيد) مى خوانند و آن را يكى از اصول اعتقادى خود مى شمارند، مقصودشان، (توحيد صفاتى)، است، نه توحيد ذاتى و نه توحيد افعالى (معتزله منكر توحيد افعالى هستند). معتزله و اشاعره در باب توحيد صفاتى و توحيد افعالى در دو قطب مخالف قرار گرفته اند. معتزله طرفدار توحيد صفاتى و منكر توحيد افعالى مى باشند و اشاعره عكس اين را قبول دارند.

در توحيد صفاتى معتزله فقط ذات حضرت حق تعالى را (قديم) مى دانند يعنى صفات خداوند را عين ذات او مى دانند نه زائد بر ذات و مى گويند اگر صفات خدا را زائد بر ذات او بدانيم بايد آنها را هم (قديم) بدانيم كه در اينصورت (تعدد قدما) لازم مى آيد كه متكلمين تعدد قدما را باطل مى دانند. بنابر اين معتزله مى گويند، براى صفات خداوند نمى توان وجودى مستقل و جداى از ذات قائل شد.

ولى اشاعره بر خلاف معتزله معتقدند هيچ كارى فى حد ذاته نه عدل است و نه ظلم. آنچه خدا بكند عدل است. اگر چه مطيعان را به جهنم و عاصيان را به بهشت ببرد! بهر حال معتزله با اين منطق طرفدار (عدل) هستند و منكر توحيد در افعال. و مى گويند: لازمه توحيد افعالى اين است كه بشر خالق و فاعل كارهاى خود نباشد.

پس اگر خدا خالق و فاعل افعال بشر باشد، افعال زشت انسان را نيز بايد به او نسبت داد در حاليكه زشتكاران از نظر خداوند سزاوار مجازات و كيفرند.

در نتيجه اعتقاد به توحيد افعالى و نسبت دادن افعال به خداوند منتهى به اين مى شود كه؛ خدا را (عادل) ندانيم. از اين رو معتزله درباره انسان به (اصل اختيار و آزادى) قائلند. بر خلاف اشاعره كه در مورد انسان و اراده و افعال او قائل به (جبر) مى باشند.

(مرجئه) كه خلاف آن را معتقد بودند و مى گفتند: مؤمن اگر مرتكب كبيره شود كافر نيست. و عمل فاسدش به ايمان وى كه امرى است قلبى خدشه اى وارد نمى كند.

حتّى پيشوايان و خلفاى مسلمين اگر صاحب گناه كبيره باشند باز هم اطاعت و تكريم آنها واجب است. البته عقيده مرجئه چون به نفع دستگاه حاكم فاسد بود، مورد حمايت آنها قرار مى گرفت.

معتزله در اين مورد عقيده ميانه اى ابراز داشتند و گفتند مرتكب كبيره نه مؤمن است كه كافر، بلكه مرحله يا منزلتى است بين اين دو امر كه آن را (منزلة بين المنزلتين) خواندند.

مخالف، مانند: امام الحرمين اسفراينى و غزّالى و وجود نظام الملك عالم و سياستمدار متعصب، سبب زوال مكتب اعتزال گرديد.

معتزله در مقابل حملات دشمنان اسلام كه در صدد تحريف فرهنگ اسلام و القاء شبهه در اعتقادات مسلمانان بر آمدند و اوّلين هدف آنها (قرآن) بود؛ ملزم شدند مذهب خود را مستند به (نصوص قرآن) كنند و از طرف ديگر حتى المقدور دليل دشمن خود را كه آنهم از نصوص قرآن بود با (تأويل) رد نمايند. كه گاهى اين تأويلات و اختلافات مبتنى بر عقايد آنها از مجمع علماء به كوچه و بازار كشانده مى شد و سبب جدال و خون ريزيها مى گشت.

چنانكه ابن اثير مى گويد: (1) در تفسير (مقام محمود) در آيه (وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً. (2) اسحق مروزى به استناد قول قتاده و ابن عباس مى گفت: خداوند پيغمبر اكرم (ص) را در عرش با خود نشاند و ديگران كه اين تفسير را منافى (تنزيه) مى دانستند و مى گفتند: مقصد از مقام محمود (شفاعت) است، و هر دسته هوا خواهانى داشتند، فتنه اى در بغداد برخاست كه ارتش آن را فرو نشاند!.

همچنين عالم بزرگ على الطبرى الكبير كه بر تفسير حنابله اعتراض كرده و گفته بود:

سبحان من ليس له انيس و لا له في عرشه جليس

صدها شنونده دواتهاى خود را بسوى او پرتاب كردند تا بخانه خود فرار كرد! خانه او را سنگباران كردند و آخر كار با دخالت هزار سرباز آن فتنه فرو نشست،).

ص: 161

معتزله براى اوّلين بار در اسلام با جرأت كامل نقادى وسيعى را در همه مسائل بكار بردند كه از آن جمله است (جرح و تعديل) صحابه و نپذيرفتن وثاقت و صلاحيت مطلق را درباره ايشان.

معتزله در عصر خود فرهنگ اعتقادى اسلام را در برابر ثنويت و تثليث مسيحيت و شعوبيه تا اندازه اى حفظ كردند و عقلى قهّار داشتند ولى خود از انشعاب و اختلاف مصون نماندند. بطور كلى فهم معتزله در نصوص عقايد قرآن فهمى فلسفى بود بى آنكه شريعت را خلع كنند. معتزله در عصر آل بويه تقويت مى شدند. اما در عصر غزنويان و سلجوقيان كه طرفدار اشاعره بودند تضعيف گرديدند. گويند وقتى سلطان محمود، رى را تسخير كرد معتزليان را به خراسان تبعيد نمود و كتابهاى فلسفه و نجوم و اعتزال را سوزانيد و مهاجرت حاكم جشمى و زمخشرى از ايران به مكّه و يمن به دنبال اين وقايع بوده است.

مجتهدان و همه براى دريافت آن معنى است و هر چند به آن نرسند. و مجتهد يا مصيب است يا مخطى و مصيب دو اجر دارد و مخطى يك اجر و به حاصل اجتهاد در تفسير نبايد قاطع بود، بلكه آن نهايت (وسع) است كه راهى بغير از آن نيست.

معتزليان تا آنجا كه توانسته اند آن قسمت از لغات قرآن را كه با (تنزيه) و ديگر عقايدشان معارض بوده، (تأويل) نموده اند و از معانى متبادر و متداول خارج ساخته اند و اين كار را تا سر حدّ تكلّف انجام داده اند. چنانكه گاهى براى حفظ اعتقاد خود قرائت مشهور قرآن را رها كرده و به قرائت شاذّى تمسك جسته اند. چنانكه در آيه شريفه:

(وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسى تَكْلِيماً). (1)

و خدا با موسى به طور آشكارا سخن گفت.

براى تنزيه خداوند از تكلّم، (اللّه) را به فتح خواندند. و (موسى) را به تقدير ضم بحساب آوردند. تا فاعل تكلّم، موسى باشد نه اللّه.

ابن قتيبه در ضمن ايراداتى كه به تفسير قرآن توسط معتزله مى گيرد، مى گويد:

برخى از ايشان در آيه شريفه:

(وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ ...). (2)

گفته اند: انّها همّت بالفاحشة و همّ هو بالفرار منها. در صورتى كه خداوند فرمود:

(لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ). معتزله گفته اند كه يوسف اراده فرار از معركه داشت ولى با ديدن برهان پروردگار بجاى خود ماند.

ابو على جبائى معتزلى در تفسير آيه:4.

ص: 163

(وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَ كَفى بِرَبِّكَ هادِياً وَ نَصِيراً). (1)

يعنى و همچنين براى هر پيغمبرى دشمنى از جنس بدكاران امّتش قرار داديم و خداى تو براى هدايت و نصرت و يارى تو كفايت است.

كلمه (جعلنا) را بمعنى (بيّنّا) آورده و معنى آيه را چنين تصوّر كرده است:

(و همچنين خداوند براى هر پيغمبرى دشمنش را روشن و آشكار ساخته تا پيغمبر از او بر حذر باشد). (2)

و همچنين در تفسير آيه ميثاق:

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ). (3)

به سبب استبعاد عقلى به استعاره دست زده اند چنانكه زمخشرى در كشّاف محتوى آيه مذكور را (تمثيل) دانسته است. (4)

و نيز بسيارى از معتزله در غوامض تفسيرى گاهى دچار انكار گشته اند. مانند:

وجود جنّ كه به نص آيات وجود واقعى و عينى دارند. (5)

2- الكشّاف عن حقايق القرآن (1)، تأليف جار اللّه زمخشرى.

3- تفسير القرآن، تأليف قاسم بن خليل دمشقى.

4- تفسير القرآن، تأليف الحاكم الجشمى.ل.

ص: 165

به پيروان و اتباع (على عليه السّلام) و پسران او اطلاق مى شود). (1)

دكتر محمد حسين ذهبى در التفسير و المفسرون مى نويسد:

(شيعه در اصل كسانى هستند كه از على (ع) و اهل بيت او پيروى مى كنند و به آنها محبت و دوستى مى ورزند. و مى گويند على (ع) امام بعد از رسول است و خلافت، حقّ اوست به وصيت پيامبر اسلام و بعد از على (ع) امامت به فرزندانش مى رسد). (2)

شهرستانى در ملل و نحل، شيعه را چنين تعريف مى كند:

(آن طايفه كه على (ع) را متابعت كرده و به امامت و خلافت او قائلند به نصّ جلىّ و آنكه امامت به اولاد آن حضرت منساق شود و به غير ايشان نرسد). (3)

علامه فقيد محمد حسين طباطبائى در تعريف شيعه فرموده اند:

(شيعه كه در اصل لغت بمعنى پيرو مى آيد و به كسانى گفته مى شود كه جانشينى پيغمبر اكرم (ص) را حقّ اختصاصى خانواده رسالت مى دانند و در معارف اسلام پيرو مكتب اهل بيت مى باشند). (4)

و نيز ايشان در آثار ارزشمند خويش مى نويسد:

(نبايد شيعه را در اسلام اقليتى فرض كرد كه با اكثريتى كه در مقابل خود داشته در اصول و مبادى دين مقدس اسلام كه محتويات كتاب (قرآن كريم) و سنّت قطعيه بوده باشد. اختلافات نظر داشته و پاره اى از آنها را نمى پذيرفته اند لذا با اكثريت به مقام مخاصمه و مشاجره در آمده، و مذهب نوبنيادى تأسيس نموده است يا بعللى سياسى يا تعصبات قومى يا ملى يا انتقامهاى دينى دستخوش اميال ديگران و بازيچه دست 4.

ص: 167

بيگانگان قرار گرفته و در نتيجه گروه قابل توجهى را از جماعت مسلمين جدا كرده و وحدت اسلامى را بهم زده و اختلافات كلمه بوجود آورده است بلكه شيعه طايفه اى هستند كه از مسلمين بواسطه مخالفتهائى كه از اكثريت نسبت به مسلّمات كتاب و سنّت مشاهده كرده اند، در مقام اعتراض و انتقاد بر آمده و به ملازمت مسلّمات كتاب و سنّت برخاسته و دعوت كرده اند. و البته اين طايفه را كه در راه چنين منظور مقدسى در طول تاريخ و قرنهاى متمادى، هر بلا و مصيبت و هر آزار و شكنجه قابل تصوّر را از دست مخالفين خود كشيده است، نبايد مخالف اصول مسلّمه ديانت و هدم كننده سنّت و جماعت مسلمين ناميد).

خشنود خواهيد بود و خدا هم از شما راضى است). (1)

ب: پيامبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بارها امامت و جانشينى على بن ابيطالب عليه السّلام را در زمان حيات خويش در محافل و مجالس مهم بيان فرمودند تا آنكه در يوم مبارك غدير بر اساس فرمان و وحى (2) حضرت حق تعالى مأمور به نصب امام على عليه السّلام به امامت گرديد. زيرا خداوند متعال همانگونه كه مستقيما ابراهيم خليل (ع) را براى (هدايت به امر)، مصداق (إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً) (3) قرار داد. براى استمرار خط هدايت و ابلاغ و اجراى آخرين شريعت، بنده صالح و مخلص خود على عليه السّلام را بدست حضرت ختمى مرتبت (ص) به مقام (امامت) جعل و نصب فرمود.

اين بود كه پيامبر گرامى در غدير خم در حضور تعداد بسيار زيادى از امت اسلامى كه صحابه نيز در ميان آنها بودند پس از اخذ اقرار و اعتراف صريح از آنها مبنى بر (ولايت مطلقه رسول اللّه) و ولايت بر انفس، آنگاه در كنار امام على (ع) نداى ملكوتى:

من كنت مولاه فهذا عليّ مولاه اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه ...

را به آسمان بلند كرد و بدين وسيله على عزيز را به امامت و جانشينى خويش نصب فرمود. پس از ختم خطابه روح بخش آن بزرگوار حاضرين مخاطب، بويژه صحابه و خواص گروه گروه به امام على عليه السّلام تبريك گفتند و حسان بن ثابت شاعر متعهد آن زمان كه در جمع حضور داشت پس از رخصت و اجازت از محضر مقام رسالت (ص) ابيات زيبا و پر محتوايى را بمناسبت اين روز مبارك و نصب و جعل 4.

ص: 169

امام بعد از پيامبر (ص) سروده و در حضور پيامبر گرامى و امّت اسلامى قرائت نمود كه سبب خشنودى و سرور رسول خدا (ص) گرديد و علماى عامه و خاصه اين ابيات و صحت سند آن را در كتب خويش ثبت و ضبط كرده اند و جالب توجه آن است كه كلمه (مولى) را حاضرين و مخاطبين روز غدير بمعنى (امام) و (هادى) مى فهميدند نه فقط به معنى (دوست) چنانكه حسان بن ثابت در شعر خود در آن روز تاريخى هر سه كلمه (مولى) و (امام) و (هادى) را به يك معنى آورده است و براى تبرك به ذكر آن ابيات مى پردازيم:

يناديهم يوم الغدير نبيّهم بخمّ و اسمع بالرّسول مناديا

يقول فمن مولاكم و وليّكم فقالوا و لم يبدوا هناك التّعاميا

الهك مولانا و انت وليّنا و لم تر منّا في الولاية عاصيا

فقال له قم يا عليّ فانّني رضيتك من بعدي اماما و هاديا

فمن كنت مولاه فهذا وليّه فكونوا له انصار صدق مواليا

هناك دعا اللّهمّ وال وليّه و كن للّذي عادى عليّا معاديا

ندا مى دهد آنان را پيغمبرشان روز غدير خم چه سزاست نداى پيامبر (ص) را شنيدن

مى گويد: كيست مولاى و ولى شما؟ همگى گفتند، و غفلت نورزيدند

كه خداى تو مولاى ما و تو ولى ما هستى و نميبينى كسى را در ميان ما روگردان از ولايتت

پس بدو گفت: اى على (ع) برخيز كه من بعد از خود تو را (امام) و (راهنما) پسنديدم

پس هر كه من مولاى اويم اين على مولاى اوست و همگى باشيد ياران صدق و دوستداران او

در آن موقع دعا كرد كه خدايا دوست بدارد دوستدارنده او را و دشمن باش كسانى را كه دشمنى مى كنند با على (ع) پيامبر اكرم (ص) پس از اتمام قرائت اين شعر توسط حسان فرمود:

لا تزال يا حسان مويّدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانك.

ص: 170

از تأييدات روح القدس بهره مند گردى اى حسّان تا آن زمان كه ما را با زبان خود يارى ميكنى.

مرحوم علّامه فقيد عبد الحسين امينى قدّس سرّه در كتاب شريف الغدير (1) تعداد دوازده نفر از حافظان و راويان از اهل سنّت نسبت به اين شعر را نام برده و تعداد بيست و شش نفر از بزرگان شيعه را كه راوى اين ابيات بوده اند ذكر فرموده است. ضمنا اين ابيات بعدا بوسيله خود حسّان بصورت قصيده اى در مدح على عليه السّلام تكميل نموده است.

بر اساس مطالب مذكور پيدايش شيعه از زمان حيات پيامبر گرامى و هنگام رشد و توسعه رسالت آن حضرت بوده و در حقيقت تشيع از متن اسلام (ناب محمّدى) صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سرچشمه گرفته و هرگز امامت على عليه السّلام از رسالت رسول خدا (ص) انفصال و انفكاك نداشته است. پشتوانه اين مدعا غير از مطالب ذكر شده قبل، آيات قرآنى بسيارى است كه در شأن و امامت امام على عليه السّلام نازل گرديده است كه علماى اهل سنت نيز از ذكر بعضى از آنها در كتب تفسير و آثار روائى خويش ناگزير بوده اند. و روايات و احاديث متواتر از مقام رفيع نبوت، حضرت محمّد (ص) بحد فراوان و غير قابل انكار از طريق عامه و خاصه نقل گرديده كه در جاى خود تشريح و تفصيل يافته و هر گونه شك و شبهه اى براى انسان حق طلب و منصف زايل مى نمايد براى دستيابى به اين واقعيت و رسيدن به حقيقت كافى است از ميان آثار بسيار زياد و ارزشمند دانشمندان شيعه فقط به كتب و آثار مستدل مرحوم علّامه سيد عبد الحسين شرف الدين (2) و دوره كتاب شريف د.

ص: 171

(الغدير) تأليف علامه فقيد عبد الحسين امينى (1) و تأليفات مرحوم سلطان الواعظين (2) مراجعه شود. كه در اين آثار به كتب تفسيرى و روائى مهم و معروف اهل سنّت نيز با ذكر سند و منبع استناد گشته است و با رعايت احترام و ادب و بطور منصفانه و خدا پسندانه مسائل امامت امام على عليه السّلام و فرزندانش (ع) مطرح شده است بگونه اى كه در كتاب المراجعات، ادب و وقار و صداقت مرحوم علامه سيد شرف الدّين مخاطب اهل سنّت خود مجذوب و شيفته نموده و آن مخاطب منصف و عزيز هم كمال محبت و اخوت و رعايت احترام را در مورد علّامه نموده و در سطح بسيار خوب و بر اساس تفاهم كامل گفتگو نموده است كه مسلما اينگونه مباحثه و مناظره كردن و حق و حقيقت را تحرّى و جستجو نمودن زودتر انسان را بسر منزل مقصود مى رساند.

اخذ بيعت مبادرت نمودند.

در اين موقع امام على عليه السّلام و يارانش همچون سلمان فارسى، ابوذر غفارى، مقداد بن اسود، عمار ياسر، عباس و زبير و ... كه در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته بودند پس از دفن جسد مطهّر و مقدس پيغمبر گرامى نسبت به (انتخاب خليفه!) در سقيفه اعتراض كردند و در اينجا بود كه امام على عليه السّلام و شيعيان آن حضرت بعنوان (اقليت معترض) از اكثريت جدا بودند. و اكثريت پيروان و ياوران على عليه السّلام را (شيعه على (ع)) شناختند، اگر چه دستگاه خلافت بمقتضاى سياست مايل به تقسيم مسلمانان به اكثريت غير شيعه و اقليت شيعه نبود. و خلافت را امرى (اجماعى) مى خواند و (معترض) به خلافت را، (متخلّف) از بيعت و جماعت مى ناميد!! و گاهى آنها را (مرتد) (1) يا نزديك به مرتد معرفى مى كرد!! اگر چه امام على عليه السّلام بر اساس مصلحت اسلام و وحدت مسلمين دست به سلاح نبرد و قيام و اقدام نظامى نفرمود. ولى امام (ع) و شيعيانش از جهت عقيده هرگز تسليم اكثريت نشدند و براى خلافت خليفه انتخابى مشروعيت قائل نبودند و جانشينى و امامت را بطور (منصوص) و مستند پس از پيامبر اسلام (ص) حق مسلّم امام على عليه السّلام مى دانستند و شيعيان مراجعه علمى و معنوى را فقط به آن حضرت روا مى دانستند و تعاليم اسلام و معارف قرآن را از آن حضرت مى گرفتند. و در دعوت به راه خود اصرار مى ورزيدند و در عين حال براى حفظ هسته و حوزه اسلام و گسترش قدرت مسلمين با حكومت مخالفت علنى نمى كردند و حتى افراد شيعه دوش بدوش اكثريت به جهاد عليه دشمنان اسلام به جبهه مى رفتند. و در امور عموم مسلمانان دخالت مى كردند. و امام على عليه السّلام در موارد ضرورى اكثريت 7.

ص: 173

را به نفع اسلام راهنمائى مى فرمودند (1) پس از شهادت امام على (ع) در سال چهل هجرى قمرى معاويه با تطميع سپاهيان امام حسن عليه السّلام و توسل به زر و زور و تزوير لشكريان آن حضرت را تضعيف نموده و امام (ع) نيز براى مصالح اسلام و رسوا كردن دشمن مزوّر، به انعقاد صلح با معاويه مبادرت فرمود. معاويه در سال چهل هجرى بر خلافت اسلامى استيلا يافت و بلافاصله به عراق آمد و در سخنرانى به مردم خطاب و اخطار نمود كه:

(من با شما بر سر نماز و روزه نمى جنگيدم، بلكه مى خواستم بر شما حكومت كنم كه به مقصودم رسيدم!!). (2)

معاويه اعلام كرد هر كس در مناقب (اهل بيت عليهم السّلام) حديثى نقل كند مصونيت جان و مال و عرض ندارد!! (3) و دستور داد هر كس در مدح و منقبت ساير صحابه و خلفا حديثى بياورد جايزه كافى مى گيرد. و در نتيجه اخبار بسيارى در مناقب صحابه و در تضعيف (شيعه) جعل و وضع گرديد!.

براى كسب اطلاع در مورد جعل حديث و وضع روايت در مناقب صحابه و نظام حاكم در عهد خلافت امويان و نيز عباسيان و بطور كلى جعليات خلفاى جور، مى توان به آثار و كتب علامه مرتضى عسگرى، مانند كتاب هاى (سرگذشت حديث) و (عبد اللّه بن سبا) و (يكصد و پنجاه صحابى دروغين) و نيز به آثار علّامه فقيد عبد الحسين امينى مانند (الغدير) (4) مراجعه نمود.

در اينجا لازم به يادآورى است. با اين همه جعل حديث عليه اهل بيت 0.

ص: 174

عليهم السّلام و عليه شيعه با تشويق خلفا و بعضى از كسانى كه برادران اهل سنت آنها را (صحابه پيامبر (ص)) مى دانند مانند (معاويه) مع الأسف آقاى دكتر محمّد حسين ذهبى (از برادران اهل سنت) در كتاب معروف التفسير و المفسرون جلد دوّم؛ در بحث موقف شيعه اماميه در تفسير قرآن؛ شيعه را جاعل و واضع حديث قلمداد مى كند!! و اهل سنت را مبرّى از اين موارد و مسائل مى شمارد و حتى كسانى از اهل سنت را كه در تفسير خود ناگزير به ذكر مناقب و مناصب الهى ائمه عليهم السّلام شده اند، زير رگبار تحقير مى گيرد.

ظواهر الفاظ در برابر شنوندگان خويش (حجيّت) و اعتبار داده است.

قرآن كريم خود را (نور) (1) و روشن كننده همه چيز (2) معرفى مى كند و نيز در مقام (تحدّى) از مردم بويژه منكرين خود مى خواهد در آيات قرآن انديشه كنند تا نبودن تناقض و اختلاف را كه ويژه تأليفات و تصنيفات بشرى است، در آن بنگرند. حال اگر قرآن مجيد براى همگان قابل فهم نبود هرگز اينگونه خطابها مورد نداشت. امّا از طرفى چون قرآن بخشى از معارف اسلامى كه احكام و قوانين شريعت است، بصورت (كليات) بيان فرموده و متذكر جزئيات نشده است؛ بنابر اين تفصيل و تبيين آن جزئيات متوقف بر سنّت رسول اللّه (ص) و سنت ائمه عليهم السّلام (از نظر شيعه) مى باشد كه پيامبر مكرم اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امامان معصوم عليهم السّلام در حقيقت (قرآن ناطق و اسلام مجسم) هستند.

مى باشد كه پيامبر قرآن ناطق است و بيان و تبيين جزئيات بعهده اوست.

1- (هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ). (1)

2- (وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ). (2)

3- (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ). (3)

بديهى است اگر گفتار و رفتار و حتى سكوت و امضاء پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم براى ما مانند قرآن مجيد (حجّت) نبود آيات ذكر شده مفهوم درستى نداشت. پس در بيان ظواهر آيات قرآن، بيان پيامبر و بطور كلى سنّت پيامبر حجت و لازم الاتّباع مى باشد.

احاديث و روايات مى پردازيم:

1- قال رسول اللّه: انّي تارك فيكم الثّقلين: كتاب اللّه و عترتي و لن يفترقا حتّى يردا على الحوض. (1)

2- قال رسول اللّه: انّي مخلف فيكم الثّقلين: كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي و انّهما لن يفترقا. (2)

3- قال رسول اللّه: انّي تارك فيكم الثّقلين الا انّ احدهما اكبر من الآخر كتاب اللّه حبل ممدود من السماء الى الأرض و عترتي اهل بيتي و انّهما لن يفترقا حتّى يردا على الحوض. (3)

علّامه بزرگ سيد مير حامد حسين هندى، صاحب عبقات الانوار، حديث ثقلين را از قريب دويست نفر از بزرگان علماء در طول قرن دوّم هجرى تا قرن سيزدهم، و از صحابه بيش از سى نفر روايت مى كند كه طرق آنها همه متصل و مرفوع به پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى باشد.

كتاب خدا (قرآن كريم) است كه بوسيله آن (حقّ را) مى بينيد و مى گوئيد و مى شنويد. و بعضى از آن بعض ديگر گويا (پاره اى از آيات آن آيه ديگر را تفسير مى نمايد) و بعضى از آن بر بعض ديگر گواه است. (براى فهم مراد آيه اى به آيات ديگر استشهاد مى شود).

و پيامبر گرامى (ص) فرمودند:

(بخشى از قرآن بخشى ديگر را تصديق مى كند). (1)

و نيز سيوطى در تفسير خود حديثى بشرح زير از پيامبر اكرم (ص) نقل نموده است:

قال رسول اللّه (ص): انّ القرآن لم ينزل ليكذّب بعضه بعضا و لكن نزل يصدّق بعضه بعضا ... (2)

مثالى ساده براى (تفسير قرآن به قرآن) مى توان آيات زير را مورد دقت و مطالعه قرار داد:

خداى تعالى در قصه قوم لوط در جائى مى فرمايد:

(وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِينَ). (3)

بر ايشان باران بد بارانيديم.

و در جاى ديگر مى فرمايد:

(... وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ). (4)

بر ايشان سنگ بارانيديم.

و از انضمام آيه دوّم به آيه اوّل روشن مى شود كه مراد از (باران بد)، (سنگهاى آسمانى) است.4.

ص: 180

درك حقايق قرآن و دستيابى به بواطن نورانى آن تزكيه نفس و تصفيه باطن است كه با اخلاص عمل و دورى از معاصى حاصل مى گردد. بندگان صالح و مخلص خداوند كه تمام قواى خود را متوجه عالم ملكوت نموده و ديده به نور حضرت حق تعالى روشن ساخته اند و با چشم واقع بين (حقايق اشياء) و (ملكوت) آسمان و زمين را ديده اند و به مقام والاى (يقين) رسيده اند و شهد وصال به حق را چشيده اند، قابليت و ظرفيت و شايستگى فهم معنوى و درك عميق آيات الهى را پيدا كرده اند. و آيات ذيل شاهد مدعاى ما است:

1- (وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ. (1)

پروردگارت را پرستش نما تا (يقين) بر تو فرا رسد.

2- (وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ). (2)

همچنين ما بر ابراهيم حقيقت و باطن آسمانها و زمين را نشان داديم تا به مقام (اهل يقين) برسد.

3- (كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ).

چنين نيست، همانا كتاب نيكوكاران در علييّن است.

(وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ)؟

و تو چگونه بر حقيقت علّيّين آگاه توانى شد؟

(كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ). (3)

مقرّبان خداوند سرنوشت ابرار را در مقام قرب مى بينند.1.

ص: 182

بنابر آيات مذكور فوق و مطالب مزبور، فهم معنوى قرآن كريم با تطهير باطن و تزكيه نفس و تلطيف روح ميسّر مى گردد منتها چون طهارت نفس از ملكه عدالت تا قوّه قدسيه عصمت داراى مراتب عالى و متعالى است فهم بواطن قرآن نيز در اين مسير داراى مراتب است كه درك پيامبر اكرم (ص) و معصومين (ع) با اهل تقوى متفاوت است.

جريان پيدا مى كنند ...

پس بهره گيرى و استفاضه از منبع عظيم و بى پايان قرآن كريم بستگى به ظرفيت و قابليت انسان دارد. محمد حسين ذهبى نويسنده متعصب اهل سنت كه در كتاب خود در مورد شيعه اماميه گزنده قلم زده است، درباره ظاهر و باطن قرآن كريم كه از اعتقادات محكم و مستند شيعه است مى نويسد:

يقول الامامية الاثنا عشرية: انّ القرآن له ظاهر و باطن. و هذه حقيقة نقرّهم عليها و لا نعارضهم فيما بعد ما صحّ لدينا من الأحاديث التي تقرّر هذا المبدء في التّفسير ... (1)

شيعه اماميه مى گويد: قرآن ظاهرى دارد و باطنى، و اين سخن حق است. ما به صحت آن اقرار مى كنيم و معارضه و برخوردى با اين عقيده نداريم زيرا در نزد ما احاديث در تفسير هست كه صحت دارد و اين حديث از آنها است.

قرآن مجيد كلام متجلّى خداوند متعال است. كه در حقيقت مرتبه عالى و مجرد آن در نزد خداوند مى باشد. (فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا) و مرتبه تنزّل يافته آن بر انسانها در دنيا نازل گرديده است و مرتبه نازله آن همان ظاهر قرآن است كه در دسترس همگان قرار دارد ولى اصل آن كه بطن قرآن است در نزد پروردگار عالميان است كه در اين مورد فرمود:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ). (2)

قرآن در كتابى پنهان است و فقط پاكان به آن دسترسى پيدا مى كنند.

قرآن پنهان و مكنون را چه كسانى مى توانند دريابند؟ پاكان. پاكان كه درك كنندگان حقيقت و بطون قرآن هستند چه كسانى مى باشند؟ پاسخ اين سئوال را7.

ص: 184

خود قرآن بيان فرموده و مصاديق پاكان كه همان معصومين هستند را ذكر فرموده:

(إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً). (1)

خداوند چنين مى خواهد كه رجس و پليدى را از شما خانواده (نبوّت) ببرد و شما را از هر عيب مصون گرداند.

طبق آيه شريفه فوق الذكر روشن است كه پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت طهارت عليهم السّلام قابليت و ظرفيت فوق بشرى را دارا هستند. زيرا آنها از گناه و اشتباه مصونيت كامل دارند و معصوم هستند در اينكه اهل البيت همان پنج تن مقدس (محمّد (ص) و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام) هستند در جاى خود طبق روايات غير قابل ترديد منقول از علماى عامه و خاصه، به اثبات رسيده و در اينجا نيازى به ذكر آن ادله نيست. در اين بحث با توجه به دو آيه فوق الذكر بطور وضوح نتيجه مى شود كه قرآن مجيد داراى حقيقتى است كه باطن آن ناميده شده و فقط معصومين عليهم السّلام (پيامبر اكرم (ص) و امامان معصوم (ع)) قابليت و صلاحيت درك و فهم بطون و مفاهيم ژرف آيات نورانى قرآن را دارند.

و آن حضرات (ع) مى توانند واسطه فيض بين حضرت فيّاض و بندگان حق طلب و تشنگان حقيقت بوده باشند اين است كه پيامبر گرامى (ص) فرمود:

نحن معاشر الأنبياء امرنا ان نكلّم النّاس على قدر عقولهم. (2)

ما طايفه پيامبران مأموريم كه با مردم و با هر كس به اندازه فهم و شعورشان صحبت كنيم.

و نيز از حضرت امام صادق عليه السّلام منقول است كه در اين باره فرموده اند:

كتاب اللّه عزّ و جلّ على اربعة اشياء: على العبارة و الاشارة و اللّطايف و الحقايق ى.

ص: 185

فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللّطائف للأولياء و الحقايق للأنبياء. (1)

كتاب خدا (قرآن) بر چهار گونه است: عبارات، اشاره، لطايف و حقايق عبارت قرآن براى عامّه مردم است. اشاره براى خواص، لطايف براى اولياء و حقايق براى انبياء.

و نيز منقول است كه ابن عبّاس گفت: وجوه تفسير قرآن، بر چهار نوع است:

1- تفسيرى كه هيچ كس نسبت به ندانستن آن معذور نيست.

2- تفسيرى كه اعراب (اهل زبان قرآن) به مقتضاى طبيعت و شعور خود آن را درك مى كنند.

3- تفسيرى كه دانشمندان از آن آگاهى دارند.

4- تفسيرى كه جز خداوند، كس ديگرى از آن اطلاع ندارد.

امّا تفسيرى كه هيچ كس نسبت به ندانستن آن معذور نيست، آن مقدار از معارف قرآن است كه مربوط به شرايع و احكامى است كه به عهده مردم واگذار شده است و نيز آن قسمت از معارف كه به دلايل اثبات توحيد ارتباط دارد.

امّا تفسيرى كه اهل زبان (اعراب) مى فهمند، عبارت از حقيقت معانى لغوى و مناسبات كلام عرب است.

و امّا تفسيرى كه علما و دانشمندان مى دانند، عبارت از تأويل آيات متشابه و آيات مربوط به احكام است.

و امّا تفسيرى كه جز خداوند، ديگر كسان را از آن آگاهى نيست، عبارت از امورى است چون غيب، قيام قيامت و ... (2)

و نيز در كتب روائى منقول است كه: وقتى جابر از حضرت امام باقر عليه السّلام 7.

ص: 186

تفسير آيه اى را سئوال نمود، حضرت بگونه اى پاسخ دادند و مرتبه ديگر جا بر همان آيه را از حضرت پرسيد. امام (ع) بگونه ديگر آن را تفسير فرمودند. جابر عرض كرد قبلا اين آيه را طور ديگر تفسير فرموديد.

حضرت در جواب فرمودند: يا جابر:

انّ للقرآن بطنا و للبطن بطن و ظهرا و للظّهر ظهر ... (1)

و پيامبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قرآن را قرين عترت و ثقل اكبر ناميد و فرمود آن ريسمانى است كه از عالم اعلى و آسمان به عالم اسفل و زمين كشيده شده و آنان كه پيوند و مراتب متصل اين ريسمان الهى را واقف اند و مى توانند بيانگر حقايق مكنون و بواطن آن باشند پيامبر و عترت آن حضرت است كه فرمود:

انّي تارك فيكم الثّقلين احدهما اكبر من الآخر كتاب اللّه تبارك و تعالى حبل ممدود من السماء الى الأرض، و عترتي ... (2)

و شيعه اماميه در استفاضه از كتاب الهى و آيات نورانى و حقايق و بواطن آن متمسك به مقام نبوت و رسالت و ذوات مقدس و مطهر اهل بيت عصمت عليهم السّلام است.

(اتهام) را بصورت مكتوب در كشورهاى اسلامى منتشر ساخته اند! در صورتى كه اگر هر محقق منصفى با آثار و منابع اصيل شيعه اماميه آشنائى متوسطى داشته باشد اين خلاف و اتهام ناروا را كه به شيعه نسبت داده اند نفى خواهد نمود. و در خواهد يافت كه در نزد شيعيان مصونيت قرآن مجيد از تحريف و نيز (حجيت) اين كتاب الهى قطعى و محرز مى باشد و علما و دانشمندان شيعه در كتب و آثار خود با ادله محكم و براهين متقن اين حقيقت را اثبات نموده و با استناد به آيات شريفه و روايات و احاديث مأثوره به رفع شبهات اجانب و اغيار و رفع اشتباهات احبّا و اخيار پرداخته اند.

منظور از تحريف وقوع مسائل زير مى باشد:

1- (تحريف به زياده)، يعنى زياد شدن لفظ يا الفاظى در قرآن كريم.

2- (تحريف به نقيصه)، يعنى كم شدن لفظ يا الفاظى از قرآن كريم.

3- (تحريف در معنى)، يعنى تغيير معنى لفظ يا الفاظ قرآن خلاف مراد اللّه تعالى.

قبل از ذكر ادله عدم تحريف قرآن مجيد فرازى از سخنان استاد شهيد آيت اللّه مطهّرى را ذكر مى كنيم. ايشان فرمودند:

(... احدى نمى تواند ادعا كند و يا احتمال بدهد كه نسخه ديگرى از قرآن وجود داشته و يا دارد. هيچ مستشرقى هم در دنيا پيدا نشده كه قرآن شناسى را بخواهد از اينجا شروع كند كه بگويد، بايد بسراغ نسخه هاى قديمى و قديمى ترين نسخه هاى قرآن برويم و ببينيم در آنها چه چيزهائى هست و چه چيزهائى نيست. اگر در مورد تورات و انجيل و اوستا و يا شاهنامه فردوسى و گلستان سعدى و هر كتاب ديگر، اين نياز هست براى قرآن چنين نيازى نيست). (1)2.

ص: 188

فكرى و معارف اعتقادى و نظام ارزشى و عملى قرآن براى انسان از ظهور اسلام تا ظهور قيامت است. و معقول نيست كه چنين شريعتى با چنين هدفى مورد تحريف و تغيير قرار گيرد و ارزش و اصالت و اعتبارش سلب شود. زيرا اگر چنين شود از زبان تحريف و سلب اعتبار قرآن با توجه به نيامدن شريعت ديگر از جانب خداوند متعال، انسانها بدون تكليف و مسئوليت و به خود وانهاده خواهند بود و در ارتكاب معاصى و جرائم هيچگونه مسئوليت و كيفرى نخواهند داشت كه اين مسئله با حكمت و هدايت الهى معارض مى باشد.

حَمِيدٍ. (1)

قرآن كريم كتابى است گرانمايه كه، باطل، نه در عصر نزولش و نه در آينده، در آن راه ندارد. نازل شده از خداى فرزانه ستوده است. از اين آيه شريفه بوضوح استفاده مى شود كه قرآن مجيد از هر زياده و نقصان و تغيير لفظى محفوظ بوده و خواهد بود.

نامبرده اين است كه حصر در آن ناظر به گفتار مشركين است، كه قرآن را هذيان، ديوانگى! و رسول خدا (ص) را ديوانه! ناميده اند. و همچنين ناظر به اقتراح و پيشنهادى است كه كرده، نزول ملائكه را خواسته بودند تا او را تصديق نموده قرآن را بعنوان كتابى آسمانى و حق بپذيرند. بنابر اين معنى آيه (و خدا داناتر است) اين مى شود كه اين ذكر را تو از ناحيه خودت نياورده اى تا مردم عليه تو قيام نموده و بخواهند آن را به زور و قلدرى خود باطل ساخته و تو در نگهداريش بزحمت بيفتى و سرانجام هم نتوانى، و همچنين از ناحيه ملائكه نازل نشده تا در نگهدارى آن محتاج آنان باشى تا بيايند و آن را تصديق كنند. بلكه ما آن را نازل كرده ايم، و تدريجا نازل كرده ايم و خود نگهدار آن هستيم و به عنايت كامله خود آن را با صفت ذكريتش حفظ مى كنيم.

پس قرآن كريم ذكرى است زنده و جاودانى و محفوظ از زوال و فراموشى و مصون از زيادتى كه ذكريتش باطل شود و از نقصى كه باز اين اثرش را از دست دهد و از جابجا شدن آياتش بطورى كه ديگر ذكر و مبيّن حقايق معارفش نباشد، از همه اينها محفوظ است.

پس آيه شريفه فوق الذكر دلالت بر مصونيت قرآن از تحريف نيز مى كند. چه تحريف بمعناى دستبرد در آن به (زياد كردن) و چه به (كم كردن) و چه به (جابجا) نمودن باشد. چون قرآن ذكر خداوند متعال است. همانطورى كه خود پروردگار الى الابد باقى است ذكرش هم باقى است.

بايد دانست در مورد اثبات عدم تحريف قرآن كريم، اگر هيچ دليل ديگرى وجود نداشته باشد، همين آيه شريفه به عنوان دليل روشن و بيّنه متقن، كفايت مى كند. زيرا سلامت و صحت و مصونيت آن از هرگزند و خدشه، مستقيما از طرف خداوند توانا تضمين گرديده است كه اگر امرى را او اراده كند هيچ مانع و رادعى در پيش ندارد.

ص: 192

على خير سبيل و هو كتاب تفصيل و بيان و تحصيل ... (1)

پس آن هنگام كه فتنه ها همچون پاره هاى شب ظلمانى بر شما هجوم مى آورند، به قرآن پناه آوريد. و آن قرآن دليل و راهنمايى است بر بهترين راه، كتاب تفصيل (جدايى بين حق و باطل) و بيان و تحصيل (سعادت) است.

اين حديث شريف دلالت كامل بر عدم تحريف قرآن كريم و مصونيت آن از هر گزند دارد.

حتى مشركين بطور مخفيانه، نيمه شب مى آمدند و به تلاوت قرآن توسط رسول اكرم (ص) گوش فرا مى دادند.

ب: قرآن كريم بگونه اى است كه براحتى مى توان آن را به حافظه سپرد كه اين خود از وجوه اعجاز آن است.

ج: عرب جاهلى سواد نداشتند تا بتوانند از روى لوح و نوشته بخوانند. از همين روى بهترين راه براى دستيابى به قرآن مجيد، حفظ كردن آن مى دانستند.

د: قرآن مجيد براى مسلمانان از ارزش و اصالت ويژه اى برخوردار بوده و هست زيرا اساس احكام و سنج اصلى فرهنگ اسلامى است. بنابر اين عموم مسلمانان در صدد حفظ كردن هر چه بيشتر آن بودند. بهترين گواه بر كوشش پيگير مسلمانان براى حفظ كردن قرآن كريم، واقعه جنگ يمامه است. در اين جنگ كه در سال دوازده هجرى پس از وفات پيامبر (ص) بين مسلمانان و طرفداران مسيلمه كه مدعى نبوت بود، واقع شد. شمار زيادى از حافظان قرآن كريم كه تعداد آنها را هفتاد تا هفتصد نفر گفته اند، شهيد شدند و اين مسائل صحت و مصونيت قرآن را ثابت مى كند.

علما و مراجع بزرگ شيعه اماميه قائل به عدم تحريف قرآن كريم مى باشند، من جمله:

1- شيخ صدوق (ابن بابويه).

2- شيخ مفيد.

3- سيّد مرتضى علم الهدى.

4- شيخ الطايفه طوسى.

5- شيخ طبرسى صاحب مجمع البيان.

6- علّامه حلّى.

7- شيخ حرّ عاملى.

8- قاضى نور اللّه شوشترى.

9- فاضل تونى.

10- محقق بغدادى.

11- كاشف الغطاء.

12- مولا محسن فيض كاشانى.

ص: 195

13- محقق كركى.

14- شيخ زين الدّين بياضى.

15- بحر العلوم (سيد مهدى طباطبائى).

16- علامه فقيد سيد محمد حسين طباطبائى.

17- علامه سيد حسين كوه كمره اى.

18- مولا صالح مازندرانى.

19- سيد عاملى شامى (سيد محسن عاملى).

20- مولا فتح اللّه كاشانى.

21- رهبر كبير انقلاب اسلامى ايران حضرت آية اللّه العظمى امام روح اللّه خمينى قدّس سره الشريف.

22- آية اللّه سيد شهاب الدين نجفى مرعشى (قده).

23- علّامه سيد هبة الدين شهرستانى.

24- علّامه سيد عبد الحسين شرف الدّين عاملى.

25- آية اللّه سيد محمد رضا گلپايگانى مد ظله العالى.

26- علّامه سيد محمد مهدى شيرازى.

27- شيخ آقا بزرگ تهرانى (شيخ محسن).

28- شيخ الفقهاء عبد الحسين رشتى حائرى.

29- شيخ محمد حسين اصفهانى معروف به مسجد شاهى.

30- محقق تبريزى- شارح (الرسائل).

31- شيخ محمد جواد بلاغى.

32- سيد ميرزا محمد حسين شهرستانى.

33- حاج ميرزا حسن آشتيانى.

34- شيخ عبد اللّه مامقانى.

35- علّامه حاج ميرزا على ايروانى.

36- حاجى كلباسى (محمد ابراهيم اصفهانى).

37- محقق قمى.

38- حاج شيخ هادى تهرانى.

39- شيخ بهاء.

40- مرحوم آية اللّه العظمى حاج سيد حسين بروجردى (قده).

ص: 196

ص: 197

است. او مى گويد:

(ابن عباس گفت: خليل من رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله، به من خبر داد كه دو هجرت مى كنم، هجرتى با او و هجرتى با على ...) آنگاه گفت: (... خدايا مرا زنده بدار با زندگانى على (ع) و مرا بميران به مردن على (ع)) سپس چشم از جهان فرو بست. (1)

كه بنا به گفته سيد مرتضى در كتاب الشافى امت اسلام در علم و ايمان بسيار او اتفاق نظر داشته، پيامبر اكرم (ص) نيز او را ستوده است و به حالت پسنديده از دنيا رفته است؛ ابن مسعود را نيز از معترضان به (سقيفه) شمرده اند. (1) ابن مسعود از سردمداران علم تفسير بوده، بنا به گفته سيوطى، پس از ابن عبّاس بيشترين تفسير از او نقل شده است. (2) مسروق نقل نموده كه عبد اللّه بن مسعود، سوره اى را مى خواند و سپس تمام روز را به تفسير آن مى پرداخت (3) خود ابن مسعود مى گفت كه قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر كدام از آنها ظاهر و باطنى دارد و علم اين ظاهر و باطن، همه نزد على بن ابى طالب عليه السّلام است. (4)

مى گويد از سعيد بن جبير خواستند كتابى درباره تفسير بنگارد ولى او نپذيرفت (1) گروهى نيز معتقدند كه كتاب تفسيرى وى، نخستين تأليف در علم تفسير است. (2)

ابو صالح از ابن عباس نقل مى كند و سپس مى گويد: اين حديث، سندش صحيح بوده، راويانش از مردان جليل القدر مى باشند. (1)

شيعه در تفسير ياد شده است.

ص: 206

بهترين كتب تفسيرى را بوجود آورده اند كه تا امروز مرجع و منبع اصلى تفسير شمرده مى شوند. معروفترين مفسران اين طبقه عبارتند از:

تفسير القرآن) تا آيه 57 نساء.

درباره آثار تفسير شيعه دانشمندان در كتب خود مطالب ارزشمندى را بيان و ثبت فرموده اند. نجاشى، اوّلين كسى است كه اسامى مؤلفان شيعه را در باب تفسير قرآن ثبت كرده است، ابن نديم نيز، در (فهرست) بسيارى از مفسّران شيعه را نام برده است و همچنين، سيد حسن صدر در (تأسيس الشيعه) به طبقه بندى مفسّران مى پردازد. و مهمتر از همه كار پر ارزشى است كه شيخ آقا بزرگ تهرانى در جلد چهارم كتاب (الذريعة الى تصانيف الشيعة)، انجام داده است ايشان در اين كتاب گرانبها و بى نظير بالغ بر چهار صد تفسير از تأليفات شيعه را ثبت كرده است.

ص: 209

و نيز به خوارج از آن جهت (حروريّه) گفته اند كه پس از جنگ صفين به قريه (حروراء) نزديك كوفه رفتند.

يمرقون من الدّين كما يمرق السّهم من الرّمية.

چون تيرى كه از كمان بيرون مى پرد از دين بيرون مى روند.

اين نامگذارى را امام على عليه السّلام از پيامبر گرامى (ص) اخذ نموده اند، آنجا كه پيامبر (ص) فرمودند:

ستقاتل من بعدي النّاكثين و القاسطين و المارقين.

بزودى پيمان شكنان و ستمگران و از دين بدر شدگان (مارقين) با تو (على (ع)) خواهند جنگيد.

خارجيگرى جريانى است در تاريخ اسلام كه بسبب خصلت افراطى و تندروى، از رهبرى پيشى مى گيرد و بجلو مى تازد. و خود را در حركتهاى دينى، انقلابى، پيشتاز و پيشگام مى داند. و اين است كه بدون امام و رهبرى از (صراط مستقيم) خارج مى شود.

و امام على عليه السّلام در مورد آنها فرمود:

من تقدّمها راية الحقّ مرق.

هر آنكه از پرچم حق و نشانه هدايت و مشعل رهبرى جلو افتاد و پيشاپيش امام حركت كند از دين بدر رفته است. (1)

معاويه از انهدام و پيشگيرى از سقوط سلطنت خلفاى اموى دستور داد تا سپاه ستمگران صدها قرآن را بر سر نيزه ها كردند كه:

(... اى واى، شما بر روى قرآن شمشير مى كشيد؟ ... ما هر دو جبهه به يك كتاب معتقديم. بيائيد تا (كتاب خدا) بين ما و شما (حكم) باشد ...!) و همين جا بود كه مقدّسان قشرى و نادان و سطحى نگر از لشكريان امام (ع) كه به آن شدت مى جنگيدند و تا نزديك خيمه معاويه پيش رفته و نزديك بود مركز فرماندهى او را ساقط كنند. يك دفعه دستشان لرزيد و شمشير جهاد را درنيام كردند و عقب نشينى نمودند و پيش امام على (ع) آمدند كه: (ما بر روى قرآن تيغ نمى كشيم).

امام على عليه السّلام فرياد كشيد كه:

(... من اين قرآن را آموخته ام، قرآن ناطق و زنده منم، قرآن همين راه است ....

قرآن يعنى نفى معاويه، قرآن يعنى نفى ظلم و فريب و عصبيت جاهلى و نفى زرپرستى كه اينها مظهر آن هستند، اينها (قاسطين) قرآن را بهانه شيطانى خود كرده اند!).

افسوس كه!: مارقين نمى فهمند! و اينها قرآن را (شى ء) و (شكل) و ... مى دانند! اينها، (اهل قرآن) را كسى مى دانند كه آن را (جلد كند) و (ببوسد) و (تكثير) كند؛ اگر چه تكثير كننده اش (ابو سفيانى) باشد!! اينها بيگانه تر از آنند كه راه و (جهت) و (بينش و روح قرآن) را بشناسند. و بفهمند كه قرآن كريم، جلد و كاغذ و مركب و اسم و شكل نيست! و حقيقت قرآن منظور است.

امام على عليه السّلام فرمان داد كه بزنيد اينها (قرآنهاى بر سر نيزه فريب) را. اينها صفحه و كاغذ قرآن را بهانه كرده مى خواهند در پناه لفظ و كتابت قرآن خودشان را حفظ كنند و بعد به همان روش (ضدّ قرآنى) خود ادامه دهند! امّا اين مقدّس نماهاى بى شعور و بى تشخيص و متعصبان نادان كه جمعيت

ص: 213

كثيرى را تشكيل مى دادند! از امر امام عليه السّلام تمرّد كردند. سماجت دلسوزانه امام (ع) بر لجاجت جاهلانه اين طايفه غالب نگشت. و براى مالك پيغام فرستاد تا جنگ را متوقف كند. مالك به پيام امام (ع) پاسخ داد كه اگر چند ساعتى را اجازه دهيد دشمن سقوط خواهد كرد. امّا مارقين متمرّد و متحجّر امام (ع) را تهديد به قتل كردند و امام (براى اسلام نه براى جان خويش) دستور آتش بس و توقّف جنگ را موكّدا صادر فرمود.

جنگ متوقف شد- تا قرآن را حكم قرار دهند و مجلس حكميت تشكيل شود و حكمهاى دو طرف، بر آنچه در قرآن و سنّت مورد اتفاق طرفين است (داورى) كنند و به دشمنى ها پايان دهند. امام فرمود: آنها (حكم) خود را تعيين كنند تا ما نيز حكم خويش را معين نمايم. جبهه قاسطين به اتفاق آراء (عمرو عاص!) عصاره نيرنگها و آدم هفت خط معاويه را انتخاب كردند و امام على عليه السّلام، عبد اللّه بن عباس سياستمدار و مفسّر بزرگ قرآن و يا (مالك اشتر) آن مرد روشن بين و مبارز مخلص در راه حق را پيشنهاد فرمود. امّا اين احمقها بدنبال همقطار و هم طبقه خود يعنى در پى (مقدّسى قشرى) مى گشتند و مردى چون (ابو موسى اشعرى) را كه متظاهر به تقدّس و تعبّد ولى سطحى و بى تدبير بود و با امام على عليه السّلام نيز ميانه خوبى نداشت انتخاب كردند!! عمرو عاص با ابو موسى صحبت كرد و او را بعنوان ريش سفيد و شيخ و صحابه بزرگ قلمداد نمود و با اين حيله او را فريب داده و تحميق كرد و بالأخره توافق كردند براى مصلحت مسلمانان! و رفع جنگ و جدال! امام على عليه السّلام و معاويه، هر دو را از خلافت خلع كنند. و بعد عبد اللّه بن عمر داماد ابو موسى اشعرى كانديد خلافت باشد! دو حكم اعلام نمودند تا مردم جمع شوند و نتيجه حكميت را بشنوند. عمرو عاص به ابو موسى گفت (شما شخص مقدّس! و ريش سفيد و بزرگوار! اوّل صحبت بفرمائيد). ابو موسى بالاى منبر رفت و خطاب به

ص: 214

مردم گفت ما دو حكم توافق كرديم براى مصلحت مسلمين! نه على (ع) خليفه باشد و نه معاويه. و مسلمين خود براى تعيين خليفه اقدام كنند. و سپس انگشتر خويش را از دست راست بيرون آورد و گفت: من على (ع) را از خلافت خلع كردم، همچنانكه اين انگشتر را از انگشت بيرون آوردم. اين را گفت و از منبر فرود آمد.

عمرو عاص بر منبر رفت و گفت: سخنان ابو موسى را شنيد كه على (ع) را از خلافت خلع نمود. و من نيز او را از خلافت خلع نمودم همچنانكه ابو موسى كرد.

عمرو عاص انگشترش را از دست راست بيرون آورد و سپس آن را به دست چپ كرد و گفت: معاويه را به خلافت نصب مى كنم. همچنانكه انگشتم را در انگشتر فرو بردم!! و مجلس آشوب شد. مردم به ابو موسى حمله بردند و بعضى با تازيانه بر وى شوريدند. او به مكّه فرار كرد و عمرو عاص نيز به شام رفت.!!

خوارج كه بوجود آورنده اين جريان بودند، رسوائى حكميت را با چشم خود ديدند و به اشتباهات خويش پى بردند. امّا نمى گفتند خطاى آنها در اين بود كه تسليم نيرنگ و حيله معاويه و عمرو عاص شدند و جنگ را ساده لوحانه متوقف كردند و نمى گفتند كه پس از قرار حكميت در انتخاب (حكم) و داور خطا كرديم كه ابو موسى آن فرد قشرى و سطحى و بى لياقت را حريف عمرو عاص آن روباه محيل و مكّار قرار داديم!! بلكه مى گفتند: اينكه دو نفر انسان را در دين خدا حاكم و داور قرار داديم (خلاف شرع) و كفر بود و حاكم منحصرا خداست نه انسانها.

به نزد امام على عليه السّلام آمدند و اقرار به گناه و اشتباه خود نمودند و سپس گفتند ما (توبه كرديم!) و تو نيز بايد توبه كنى زيرا كه (كافر) گشتى!! امام على عليه السّلام فرمود بهرحال توبه خوب است. استغفر اللّه من كلّ ذنب. گفتند اين كافى نيست، بلكه بايد اعتراف كنى كه (حكميت) گناه بوده و از اين گناه توبه كنى!! امام عليه السّلام فرمود: من موضوع حكميت را بوجود نياوردم. شما آن را بوجود

ص: 215

آورديد و شاهد نتيجه آن نيز بوديد. و از طرفى چيزى كه در شرع مشروع است چگونه آن را گناه قلمداد كنم و گناهى كه مرتكب نشده ام به آن اعتراف كنم؟!! اين طايفه تنگ نظر كوته فكر و ابله از امام مفترض الطاعه تمرّد كردند و از مسير حق خارج شدند و بر امام خود شوريدند و اين بود كه به نام خوارج (شورشيان) و مارقين (از دين بدر رفتگان) خوانده شدند و بعنوان يك فرقه مذهبى متعصّب بصورت تشكّل يافته دست به فعاليت زدند و فجايع و جناياتى را بوجود آوردند.

نقش فاجعه آميز و دشمنكام اين قشر متعبّد و متحجّر را بايد نگريست كه شمشير جهاد را از سر (شرك) و جبهه خصم بر مى گيرد و بر سر توحيد و جبهه دوست مى زند!! مالك در آستانه فتح را از جبهه باز مى گرداند و سرنوشت نهضت و مذهب را از دست على عليه السّلام مى گيرد و به دست ابو موسى اشعرى ابله و عمرو عاص هفت خط مى سپارد!! اگر اين متعصبان جاهل و لجوج چنين نمى كردند شايد مسلمين قرن ها گرفتار خلفاى جور و سلاطين ستمگر نمى شدند و از امامت و عدالت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السّلام محروم نمى گشتند.

در خطبه چهلم نهج البلاغه آمده است امام على عليه السّلام فرمود:

كلمة حقّ يراد بها باطل، نعم انّه لا حكم الّا للّه، و لكن هؤلاء يقولون: لا امرة الّا للّه، و انّه لا بدّ للنّاس من امير برّ او فاجر، يعمل في امرته المؤمن، و يستمتع فيها الكافر، و يبلّغ اللّه فيها الاجل، و يجمع به الفي ء، و يقاتل به العدوّ، و تأمن به السّبل، و يؤخذ به للضّعيف من القويّ حتّى يستريح برّ و يستراح من فاجر.

اين شعار (ان الحكم الّا للّه) سخن حقّى است. ولى از گفتن آن، منظور باطلى دارند! البته (حكم) بمعناى قانونگزارى ويژه خداوند است. ولى اينان حكم را به معناى (فرمانروائى) تفسير مى كنند و مى گويند غير از خداوند فرمانروايى وجود ندارد. در صورتى كه مردم خود احتياج مبرم و ضرورى به رهبر دارند (ناچار براى مردم اميرى لازم است). خواه نيكوكار باشد يا بدكار. تا در پرتو حكومت او مؤمن كارهاى شايسته خود را انجام دهد. و بى دين و كافر از زندگى مادّى خود بهره مند گردد. و خداوند روزگار مقدر (مردم) را به پايان مى رساند و با حكومت امير و رهبر ماليات ها جمع آورى مى گردد. و با دشمن پيكار مى شود. امنيت راهها برقرار مى گردد تا نيكوكار در آسايش باشد و از شرّ بدكار مردم ايمن باشند.

بايد دانست اگر چه در خطبه مذكور از عبارات بعد از عبارت (لا بدّ للنّاس من امير برّ او فاجر)، روشن مى شود كه منظور امام على عليه السّلام تأكيد بر ضرورت رهبرى و وجوب وجود امام و رهبر در جامعه است و مقصود آن حضرت هرگز تجويز پذيرش حاكميت و حكومت امامان جور و ائمه كفر و سلاطين فاسد و مفسد نيست.

مع الوصف آن حضرت در جاى ديگر نيز فرموده است:

اتّقوا اللّه و اطيعوا امامكم فانّ الرّعيّة الصّالحة تنجوا بالإمام العادل الا و انّ الرّعيّة الفاجرة تهلك بالإمام الفاجر. (1)5.

ص: 218

با تقوى باشيد. از امام (حقّ) خود پيروى كنيد. همانا مردم شايسته بوسيله امام عادل نجات مى يابند. و همانا مردم فاجر و بدكار بوسيله امام و رهبر فاجر و بدكار هلاك و نابود مى شوند.

حقيقت به كتاب خدا حكم شود ما شايسته ترين مردم هستيم كه به حكومت قرآن گردن مى نهيم و اگر به سنّت پيغمبر حكم گردد ما به قبول آن سزاوارتريم. بزرگان شما (برگزيدگان) و انتخاب دو نماينده را به آراء خود تصويب كردند. و ما ناچار پيمان گرفتيم از آن دو كه در حريم (قرآن) بايستند. و در برابر رأى قرآن نفس در سينه نگهدارند و تسليم شوند. از مسير قرآن تجاوز نكنند. زبان و قلب آنان تابع كتاب خدا باشد. امّا آن دو نماينده و حكم از مسيرى كه قرآن تعيين كرده بود منحرف شدند. با آنكه حق را بروشنى مى ديدند. و قلبها و انديشه هاى آنان آن را مى يافت. آن را پايمال ساختند. و از آن چشم پوشيدند. گويا در آرزوى ادامه ستم و ظلم بودند و بكلّى رأى و نظر آنها در كجروى و انحراف بود. ما هنگام تصويب آن دو جهت حكومت در امور مسلمانان شرايطى را قائل شديم و بيان كرديم. تمام نظريات و مذاكرات آن دو بر اساس قرآن و حق قانونى مورد امضاء ماست. مگر آنكه به انديشه ها و اغراض فاسد آنان قوام شود. و در حكومت ستم و حق كشى روا دارند و اينك كه آنها بر خلاف شرايط مقرره رفتار كردند و حكمى كردند كه مورد تصديق ملت ما نيست و با كتاب خدا تطبيق نمى كند. ما به حقانيت و شايستگى خودمان اعتماد كامل داريم. و زير بار تحكيم آنان نخواهيم رفت. از چه رو حيران و سرگشته ايد و در تشويش فرو رفته ايد؟

و از كدامين راه گرائيده ايد؟ برخيزيد و آماده شويد. براى مبارزه با مردمى كه از حق روى برتافته اند. آنهايى كه حق نمى بينند، و حق نمى خواهند. آنان چنان به ظلم و ستم دست زده اند كه هرگز از آنان ترك ستم نمى شود و از ظلم باز نمى گردند!! از كتاب خدا كناره گرفته و از راه راست روگردانند ...

شما چه بد جنگ افروزانيد! افّ بر شما باد. اوه كه چه آزارها و ناروائى ها از شما ديدم). (1)ح.

ص: 220

4- عبادتگر و مقدّس نما. 5- فداكار و ايثارگر. 6- خشن و مستبد. 7- لجوج و متعصب. 8- عجول و شتابزده.

در مورد نادانى و بى شعورى خوارج همين بس كه پس از آن اعمال نابخردانه در جنگ صفين امام على عليه السّلام خطاب به آنها فرمود:

(و انتم معاشر اخفّاء الهام، سفهاء الاحلام).

شما گروهى سبك سر و سفيه و نادان هستيد.

(و لم آت- لا أبا لكم- بجرا و لا اردت بكم ضرّا!). (1)

اى بى پدرها! من شرّى براى شما نياورده ام و زيانى براى شما نخواسته ام.

و در مورد قشرى گرى و قالب نگرى آنها همين بس كه در مقابل حيله و تزوير عمرو عاص با ديدن قرآنها بر سر نيزه دست از جهاد برداشتند و فرمان امام مفترض الطاعه اى چون على بن ابيطالب عليه السّلام را تمرّد كردند! و حتى آن بزرگوار را مورد اتهامات نابخردانه و دشمن پسند مانند (اتّهام كفر) قرار دادند! در مورد فداكارى و تهور و ايثارشان منتهى مبتنى بر اعتقادات انحرافى و افراطى همين مورد كافى است كه در جنگ نهروان غلاف شمشيرهاى خود را شكستند و اسبهاى خود را رها كردند (به علامت آمادگى براى مردن و رسيدن به لقاء پروردگار!!)، و با امام على عليه السّلام و سپاهيانش به جنگ و ستيز پرداختند و كشته شدند! و در مورد لجاجت و تعصبات جاهلانه آنها همين بس كه امام على عليه السّلام هر قدر با آنها با بيان شيوا و رسا مستند به قرآن صحبت فرمود. آنها زير بار نرفتند و بالأخره تا هلاكت خود در جنگ نهروان ايستادگى كردند! در مورد خشونت آنها، امام على (ع) به آنها فرمود:ه.

ص: 222

(شمشيرها را از غلاف بر كشيده و بر دوش مى كشيد و هر جا برسيد بجا و نابجا فرود آورده و گناهكار و بى گناه را يك سره و يكدست از دم تيغ خود گذرانده و ترور مى كنيد!!). (1)

مانند فاجعه قتل (عبد اللّه بن خباب) كه از ياران مبرّز امام على (ع) بود و با همسر حامله اش وقتى از كنار قرارگاه خوارج مى گذشتند مورد محاكمه قرار گرفته و بطرز فجيعى هر دو شهيد شدند.

(الْعالَمِينَ). (1)

اينها گفته اند: طبق آيه شريفه مذكور هر كس (حج) را ترك كند (كافر) است.

2- (إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ). (2)

هرگز جز كافران هيچ كس از رحمت خداوند نوميد نيست.

خوارج گفته اند: شخص فاسق بسبب فسقش و اصرارش بر نااميدى از روح خدا (كافر) است.

3- (وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ). (3)

و هر كس بر خلاف آنچه خدا فرمود حكم كند چنين كسى از كافران است.

خوارج در تفسير آيه شريفه ذكر شده گفته اند: هر كس مرتكب گناه شود پس حكم كرده بر خلاف آنچه خدا نازل فرموده چنين شخصى كافر است.

4- (فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظَّى لا يَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّى). (4)

من شما را از شعله آتش دوزخ آگاه كردم، هيچكس در آن آتش نيفتد مگر شقى ترين خلق، آنانكه آيات الهى را تكذيب نموده و روى گردانيدند.

خوارج در تفسير آيات فوق الذكر گفته اند: ما و معتزله در اين مسئله اتفاق نظر داريم كه فاسق در آتش الهى مى افتد. پس واجب است كه (كافر) ناميده شود! 5- (يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ). (5)

روزى بيايد كه گروهى سپيد روى و گروهى رو سياه باشند. امّا سياه رويان را نكوهش 6.

ص: 224

كنند كه چرا بعد از ايمان باز كافر شديد؟ پس اكنون بچشيد عذاب خدا را به كيفر عصيان.

خوارج در تفسير اين آيه شريفه گفته اند: جايز نيست فاسق و گناهكار رو سپيد باشد پس واجب است كه روسياه باشد. و واجب است كه (كافر) ناميده شود طبق قول خداوند (بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ).

6- (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ أُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ). (1)

آن روز طايفه اى رخسارشان فروزان است خندان و شادمانند و صورت گروهى گردآلود (اندوهناك) است و به رويشان خاك (ذلت و خجلت) نشسته آنها كافران و بدكاران عالم مى باشند.

خوارج گفته اند: چون بر صورت فاسق گرد ذلت نشسته است پس واجب است از كافران و بدكاران باشد.

7- (ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلَّا الْكَفُورَ). (2)

اين كيفر كفران آنها بود كه مجازاتشان نموديم. آيا جز كفران كننده را ما كيفر مى كنيم؟

خوارج در تفسير اين آيه شريفه گفته اند: ناگزير آدم فاسق بايد مجازات شود. پس وجوبا كفور است.

8- (إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ). (3)

هرگز تو را بر بندگان (با خلوص) من تسلط و غلبه نخواهد بود مگر بندگان نادان كه پيرو تو شوند.

و آيه:2.

ص: 225

(إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ). (1)

تنها تسلّط شيطان بر آن كسانى است كه شيطان را پيروى مى كنند و به اغواى او به خدا شرك آورده اند.

خوارج در تفسير اين دو آيه گفته اند: غاوى كسى است كه شيطان را پيروى مى كند و مشرك است.

9- (وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ). (2)

و بعد از آن هر كس كافر شود به حقيقت همان فاسقان تبهكارند.

خوارج از آيه شريفه فوق الذكر اينگونه استفاده كرده اند كه: فاسقان، كافر هستند.

با توجه به مطالب مذكور و با تأمل در آثار خوارج روشن مى شود كه آنها در تفسير قرآن كريم با پيشداورى و تعصب عمل كرده اند و از آن آيات قرآنى براى دفاع از فرقه و مذهب خود استفاده نموده اند بهر حال خوارج در تفسير قرآن مانند همه اقوال و اعمال ديگر خود، تعمق و تفحّص ندارند و براى فهم معانى دقيق و درك اهداف و اسرار قرآن، خويش را به تكلّف و زحمت وادار نكرده اند. و فقط ظاهر آيات و الفاظ و كلمات اين كتاب الهى براى ايشان كافى بنظر رسيده و به فهم سطحى آن بسنده نموده اند.

حكومتهاى اموى و عباسى بوده اند. آنان پس از ترك كوفه كاملا ترك عراق و عربستان و شام، جمعى به ايران آمدند، گروهى در خليج فارس مسكن گزيدند و گروهى به افريقا رفتند.

خوارج مدتهاى طولانى در ولايات شرقى ايران مانند كرمان و سيستان و خراسان پايگاه عمده اى داشتند و حتى در بسيارى از موارد كنترل شهر بدست آنان مى افتاد.

قيامهاى خوارج در سيستان تا قرن سوّم هجرى و حتى پس از آن هم ادامه داشته است. خوارج بمرور در اثر اختلافات و انشعابات داخلى و نيز به سبب جنگها و درگيريها با مخالفين خود از موجوديت افتادند و نابود شدند.

اين مطلب را نبايد از نظر دور داشت كه خوارج به سبب انشعابات و اختلافاتى كه در مبانى اعتقادى پيدا كردند در تفسير و تبيين آيات نيز دچار نظريات متفاوت گشتند بعضى از كتب تعداد فرقه هاى انشعابى خوارج را بيست فرقه!! نوشته اند و بعضى بيشتر از آن! از جمله فوق خوارج را اجمالا يادآور مى شويم:

1- ازارقه: پيروان نافع بن ازرق حنظلى (ملقب به ابو راشد) كه يكى از نيرومندترين فرق خوارج بشمار مى آيند، مى باشند. ازارقه دشمنان خود را كافر نمى شمردند بلكه آنها را مشرك مى دانند.

2- نجدات: نجدات پيروان نجدة بن عامر حنفى مى باشند و اختلاف عمده آنان با ازارقه اين بود كه كناره گيران از همراهى با خوارج را (مشرك) مى دانستند.

3- اباضيّه: معتقد به امامت عبد اللّه بن اباض بودند. اينها مخالفان خود را كافر مى دانستند. و كشتن آنها را جايز مى شمردند! ولى آشكارانه در خفا!! خوارج در زمينه كلام و فقه نيز كار كرده اند كه در تاريخ از آنها ياد شده است.

ص: 227

علم مخارج حروف، علم تفسير ظاهر و مانند اينها.

دوّم: علم ماهوى (كه جنبه مغز دارد) مانند علم كلام، علم فقه، علم اصول فقه، علم به صراط مستقيم و طريق و سلوك و مانند اينها.

سپس در انشعاب ساير علوم در قرآن مى گويد: علم طب، نجوم و هيئت جهان و ... مانند آن و علومى نيز هستند كه درك آنها در توانائى و قدرت بشر نيست و بعضى از فرشتگان مقرّب از آن بهره اى دارند و تنها خداوند متعال است كه علم بى نهايت دارد. سپس غزالى ادامه مى دهد كه: تمام علومى كه شمرديم و آن علومى كه نشمرده ايم از محدوده قرآن خارج نيست. زيرا همه آنها، قطره اى از يك (دريا) هستند كه آن دريا از درياهاى (معرفت اللّه) است و آن درياى افعال است كه ساحلى براى آن متصوّر نيست.

عدّه اى از دانشمندان و مفسرين بعضى از آيات قرآن كريم را بر اساس علوم تجربى تفسير نموده و آيات را با قوانين طبيعى و فيزيكى منطبق ساخته اند.

البته قرآن مجيد انسان را به مطالعه طبيعت و پديده هاى حسّى و عينى دعوت فرموده و هدف از اين دعوت توجه دادن بشر به (ناظم) عالم و خالق آدم است. قدر مسلّم قرآن كريم كتاب كيهان شناسى و فيزيك و زمين شناسى و گياه شناسى و مانند اينها نيست كه براى كشف قوانين فيزيكى و طبيعى و اكتشافات علمى آن را مورد تعليم و تعلم قرار داد، بلكه قرآن مجيد كتاب انسان سازى است كه بشر را به صراط مستقيم هدايت مى كند و چگونه انديشيدن و چگونه عمل كردن و چگونه رفتن را به آدمى مى آموزد تا به (كمال حقيقى) خود كه كمال نهائى و همان (قرب الى اللّه تعالى) در جهان ديگر است برسد. قرآن بعنوان يك طرح جامع منسجم و هم آهنگ (فكرى) و (عملى) مطرح است كه بشر را از عقايد و افكار كافرانه و انحرافى نجات مى دهد و در عمل او را از اعمال ظالمانه و فاسدانه بر حذر مى دارد. در مقابل اعتقاد

ص: 229

و ايمان توحيدى را به او ارائه مى كند و وى را به (عمل صالح) با معيارهاى الهى راهنمايى مى فرمايد و اين همه براى نجات و كمال بشر است.

قرآن كريم كه خداشناسى و معرفت مبدأ اعلى را اساس و مبناى نظام فكرى و اعتقادى اسلام معرفى مى فرمايد، بشر را به اين جهت و بعد از معارف الهى و قرآنى سفارش مى كند و به همين دليل انسان را به مطالعه و دقت در آيات آفاقى و انفسى (طبيعت و انسان) فرمان داده است و در اين باره فرموده است:

(سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ). (1)

آيات قدرت و حكمت خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان نشان خواهيم داد تا ظاهر و آشكار گردد كه خدا بر حق است.

تفسير آيات قرآن بر اساس روشهاى تجربى و اكتشافات علمى، به اين معنى نيست كه هر كس با اطلاعات و تخصص علمى خود با پيشداورى به تبيين و تفسير آيات بپردازد و آيات را با نظريات و اطلاعات علمى خود مشتاقانه و مصرانه منطبق كند، كه چنين مطالعه انطباقى سبب انحراف از فهم آيات خواهد شد. البته بيان آياتى كه خود بطور روشن منطبق بر قوانين مسلّم و ثابت علوم هستند نامربوط نيست، بلكه پسنديده است و در بيان اعجاز علمى قرآن آياتى كه خود مبيّن قوانين علمى است بسيار كارساز و روشنگر مى باشد.

بيان قرآن مجيد در مورد آفرينش زمين و آسمان و پديد آمدن شب و روز و روئيدن گلها و گياهان، وزيدن بادها و باريدن باران و تجديد حيات نباتات و اشجار و ازهار و دشتها در بهاران و ... از طرفى همه نشانه هاى عينى و محسوس دالّ بر وجود ناظم دانا و توانا و خالق حكيم عالم است. كه انسان را يارى مى دهد تا بطور محسوس و ملموس از آيات به ذى الايات و از نشانه ها پى به مؤثر و علت حقيقى 3.

ص: 230

ببرد. و از طرفى بيانات و آيات قرآنى كه به تبيين آيات تكوينى پرداخته، خود از معجزات قطعى قرآن و دليل بر حقانيت نبوت پيامبر اكرم (ص) و نبىّ امى اسلام مى باشند و در نهايت دلالت بر وجود قدرت مطلق و علم لا يتناهى مبدأ اعلى مى كنند. و اكنون نمونه هائى از آيات قرآن كريم را كه داراى تفسير علمى و بيانگر قوانين علمى مى باشند يادآور مى شويم:

1- (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ) (1) آيات فوق الذكر مبدأ و مقصد خلقت انسان را بيان فرموده و مراحل (جنينى) را بطور موجز و زيبا و علمى متذكر شده است. با توجه به اينكه پيامبر اسلام فردى درس ناخوانده و امّى بوده و از طرفى علوم پيشرفته پزشكى و جنين شناسى در آن زمان مطرح نبوده، بيان و تفسير آيات مذكور فوق (علمى) و در رديف معجزات علمى قرآن بحساب مى آيد.

2- (وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ6.

ص: 231

إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ). (1)

كوهها را مى بينى در حالى كه چنين مى پندارى آنها ساكن و جامدند، با اينكه همچون ابرها در حركتند اين صنع خداوندى است كه هر چيز را از روى اسلوب صحيحى ساخته است. او از اعمال شما آگاه است.

اين آيه بطور صريح بيان مى دارد كه كوها در حركت هستند اگر چه ساكن بنظر برسند. تشبيه حركت زمين به حركت ابرها خود نكته جالب ديگرى است زيرا حركت سريع زمين را مى رساند و طبق محاسبات دانشمندان كيهان شناس بسرعت سير حركت زمين در حركت وضعى نزديك به (30) سى كيلومتر در هر دقيقه است.

3- اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ...).

(وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى).

(يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ). (2)

(خدائى كه آسمانها را با (ستونى نامرئى) برافراشت. سپس بر عرش استيلا يافت) (و آفتاب و ماه را مسخّر (شما) ساخت. هر يك از اينها تا مدت معلومى به حركت خود ادامه مى دهند) (خداوند تدبير امور- جهان هستى- مى كند و آيات- خود را براى شما- تشريح مى نمايد) (باشد كه به- رستاخيز- و لقاى پروردگارتان يقين پيدا كنيد).

در آيات شريفه مذكور با توجه به كلمه (عمد) كه جمع عمود و بمعنى (ستون) است و با توجه به اينكه ضمير (ها) در ترونها به مرجع نزديكتر يعنى (عمد) بر مى گردد؛ قسمت اوّل آيات بالا چنين ترجمه مى گردد كه: (خداوند آسمانها را با2.

ص: 232

ستونى نامرئى برافرت) در اين صورت معلوم است كه: آسمانها ستونى دارد امّا قابل مشاهده نيست.

در تفسير (برهان) ذيل آيه حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السّلام نقل شده فرمود:

اليس اللّه يقول بغير عمد ترونها؟ قلت: بلى- قال: ثم عمد لكن لا ترونها.

آيا خداوند نفرموده (بدون ستونى كه آن را مشاهده كنيد) گفتم آرى چنين است. فرمود:

بنابر اين ستونى هست و ديده نمى شود.

اين آيه بيش از هزار سال قبل از (نيوتن) و كشف (جاذبه عمومى) توسط او نازل گرديده است در حالى كه حاكى از اين واقعيت است و بيانگر اين قانون عمومى و طبيعى مى باشد كه مورد قبول عموم دانشمندان است.

4- وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ). (1)

خداوند تمام جنبندگان را از آب بيافريد.

(فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى بَطْنِهِ).

بعضى بر شكم راه مى روند (مانند خزندگان).

(وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى رِجْلَيْنِ).

بعضى بر دو پا راه مى روند (مانند پرندگان).

(وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى أَرْبَعٍ).

و بعضى بر چهار پا راه مى روند (مانند پستانداران).

(يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ).

خداوند هر چه بخواهد مى آفريند زيرا بر همه تواناست.

5- (أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَى الْجِبالِ)5.

ص: 233

كَيْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ). (1)

آيا در آفرينش شتر نمى نگرند كه چگونه خلق شده؟ و در آفرينش آسمان فكر نمى كنند كه چگونه برافراشته شده؟ و كوهها را نمى بينند كه چگونه بر زمين برافراشته گشته؟ و زمين را نمى نگرند كه چگونه گسترده گشته است؟

در قرآن كريم از زوجيت گياهان در چند مورد سخن بميان آمده است:

6- وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى). (2)

و از آسمان آبى فرو فرستاديم و بوسيله آن جفتهائى از گياهان گوناگون رويانديم.

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ). (3)

و از آسمان آبى فرستاديم و از هر زوج گياه مفيد و جالب در زمين رويانديم.

(أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ). (4)

آيا به زمين نگاه نكردند كه چقدر از هر زوج مفيد و جالب در آن رويانديم؟

نمونه تفاسير و كتبى كه جنبه علمى قرآن را متذكر شده اند به شرح زير است:

مانند اينها مى داند و مواردى را بعنوان شاهد مثال يادآور مى گردد.

كه از عصر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تاكنون بعضا روشن گرديده و بسيارى از آن واقعيات و حقايق در اعصار و قرون آينده روشن خواهد گرديد.